Họa sỹ Nguyễn Thanh Châu - Ký ức thời chiến luôn thôi thúc sáng tác
Họa sỹ Nguyễn Thanh Châu sinh ngày 4/01/1939 tại huyện Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp. Tập kết ra Bắc ông học hệ Trung cấp Mỹ thuật tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam từ năm 1957 đến 1960. Từ năm 1960 đến năm 1964 được Nhà nước cử đi học tại Trường Đại học Mỹ thuật Quốc gia Kiev, Liên Xô, vì lý do khách quan nên ông về nước và tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam năm 1966.
Họa sỹ Nguyễn Thanh Châu
Khi ông hoàn thành việc học cũng là lúc chiến tranh diễn ra ác liệt ở miền Nam, đế quốc Mỹ đang tiến hành cuộc chiến tranh phá họai ở miền Bắc… Với niềm khát khao vô hạn, họa sỹ Nguyễn Thanh Châu đã tự nguyện xin ra chiến trường để được trực tiếp tham gia kháng chiến, tận mắt nhìn thấy những hy sinh, mất mát và cũng tận mắt chứng kiến chủ nghĩa anh hùng cách mạng của những con người đã dám dũng cảm chiến đấu, hy sinh cho sự nghiệp chung của dân tộc.
Năm 1967 họa sỹ Nguyễn Thanh Châu vào đến chiến trường và công tác tại Phòng Hội họa Giải phóng, thuộc Tiểu Ban Văn nghệ, Ban Tuyên huấn Trung ương cục Miền Nam. Đối với họa sỹ Nguyễn Thanh Châu, được trở lại miền Nam là được trở lại nơi chôn nhau cắt rốn với bao tình cảm dồn nén trong lòng và mong được góp một phần công sức vào sự nghiệp giải phóng quê hương.
Quân Giải phóng tiến về (Về ngoại ô SG), Bột màu,1975
Đưa bộ đội qua sông, màu nước, 23x28cm, 1972. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM
Cũng như bao bạn bè đồng nghiệp khác ông đã đi khắp các chiến trường, trực tiếp tham gia các chiến dịch để rồi những tình cảm với đồng bào, đồng chí, bạn bè đã lần lượt được ông phác họa trên những trang giấy, trên vải và mãi theo ông cho đến cuối đời. Trong ba lô của ông số ký họa cứ nhiều lên theo năm tháng, theo bước chân ông đi các chiến trường cho đến tận ngày 30 tháng 4 năm 1975. Hình ảnh của một miền Nam kiên cường bất khuất trong lửa đạn được ông thể hiện trên các ký họa về các trận đánh, các chân dung những bà má miền Nam, những dân quân du kích, những chàng trai, cô gái… Tình yêu quê hương sâu đậm được ông khắc họa trong những ký họa phong cảnh rất thực nhưng đầy chất trữ tình. Những ký họa chiến trường vẫn luôn là cảm hứng sáng tác cho ông.
Họa sỹ Thanh Châu vẫn nhớ tất cả những kỷ niệm của một thời đánh Mỹ, ông nói: “Tôi luôn xúc động mỗi khi xem ký họa kháng chiến và khi sáng tác về đề tài chiến tranh tôi đều bày ký họa trước mặt, nghe những bài hát kháng chiến… và tôi luôn cảm thấy mình như đang sống trong không khí sôi động của những năm tháng chiến trường”.
Tình yêu quê hương đất nước, lòng căm thù giặc sâu sắc đã được hun đúc bằng những năm sống và vẽ ở chiến trường luôn là động lực thúc đẩy sự sáng tạo nghệ thuật trong ông. Bởi niềm tin và sự say mê sáng tạo nghệ thuật ông đã đặt vào mảng đề tài chiến tranh cách mạng. Ông là một trong những họa sỹ tâm huyết nhất với mảng đề tài này. Bao nhiêu năm rồi ông vẫn trở đi trở lại với những đề tài kháng chiến, tìm nhiều cách thể hiện, bằng nhiều chất liệu khác nhau, mà vẫn chưa hài lòng với chính bản thân mình. Trong cương vị của một trong những người lãnh lạo Hội Mỹ thuật Việt Nam trong nhiều năm, ông luôn cố gắng làm hết sức mình để động viên, khuyến khích anh em họa sỹ kháng chiến sáng tác về mảng đề tài này. Và riêng bản thân ông, dù bận rất nhiều công việc, sức khỏe ngày càng giảm, nhưng ông vẫn luôn say mê sáng tạo. Tác phẩm của ông vẫn xuất hiện đều đặn trong các kỳ triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc, Khu vực, không ít tác phẩm đã được các bảo tàng Việt sưu tầm. Ông luôn day dứt về những gì mà mỹ thuật Việt hôm nay chưa làm được, những họa sỹ kháng chiến chưa sáng tác được những tác phẩm tương xứng với những năm kháng chiến chống Mỹ anh dũng. Nhiều lần trong các buổi khai mạc triển lãm tranh các họa sỹ kháng chiến cũng như những lần họp mặt Phòng Hội họa giải phóng, họa sỹ Nguyễn Thanh Châu luôn tâm sự rằng khi chưa có những tác phẩm xứng đáng về mảng đề tài này là Chúng ta còn mang nợ với bạn bè, đồng chí, với quê hương đất nước.
Chuẩn bị hiệp đình Paris, màu nước, 32,5x19cm,1972. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM
Họa sỹ Thanh Châu đã sáng tác theo xu hướng hiện thực để thể hiện mảng đề tài chiến tranh cách mạng. Trong những năm kháng chiến, trên các ký họa cũng như những tác phẩm được dựng lại sau này, họa sỹ Thanh Châu đã vẽ về nhiều khía cạnh của cuộc sống trong kháng chiến chống Mỹ. Ông phác họa bức chân dung rất thực của miền Nam trong cuộc kháng chiến ấy: hàng loạt tranh mô tả những trận chiến đấu của quân và dân ta trong những năm chống Mỹ: Khóa đuôi trên sông Tiền, Căn cứ Bình Đức 1972, Đêm 29 rạng 30 tháng 4 năm 1975, Về mặt trận Tây nam Sài Gòn…
Sự căng thẳng của trận đánh, chiến thuật chiến đấu và khí thế tiến công mãnh liệt của quân ta được ông mô tả với bút pháp nhanh, mạnh mẽ, những mảng màu lớn, các nhân vật như đang di chuyển trong sự tương phản sáng - tối. Các tranh này đã phản ánh, ca ngợi tinh thần chiến đấu gan dạ, dũng cảm của các chiến sỹ trong những thời khắc khốc liệt của chiến tranh. Hình ảnh lực lượng vũ trang trong sáng tác của ông cũng chiếm một mảng khá lớn: Qua sông, Đường vào, Nẻo đường chiến dịch, Vượt sông Tiền, Qua đồng Chó ngáp…
Hình ảnh người chiến sỹ trên đường hành quân dọc Trường sơn, di chuyển giữa các trận đánh lúc thì âm thầm lặng lẽ, lúc lại ào ạt được ông mô tả trong các ký họa và trong các tác phẩm sau này bằng các gam màu rất linh họat, phong phú: “Bảng màu khi thì ấm nóng trầm hùng, khi lại phát huy tối đa tiềm năng biểu cảm của màu tươi khỏe, chú ý tạo hình bằng những mảng màu có sức đập thị giác, nổi chìm mạch lạc, dứt khoát.” [2,13]
Nguyễn Thanh Châu. Nẻo đường Trường Sơn. năm 2000.125 x 165cm. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM
Những năm tháng chiến tranh in đậm trong tâm trí ông và luôn là đề tài trong các tác phẩm của ông. Niềm say mê sáng tạo, những cố gắng đã được thể hiện qua Triển lãm Ký ức của năm tháng chiến tranh giải phóng được tổ chức tại Hà Nội từ 28/4 đến11/5/2003 nhân kỷ niệm ngày miền hoàn toàn giải phóng. Với 80 tác phẩm sáng tác sau ngày Giải phóng về đề tài này và ký họa kháng chiến đã chứng minh cho niềm tin, sự say mê sáng tạo nghệ thuật ông đã đặt hết vào mảng đề tài chiến tranh cách mạng. Những tác phẩm của ông đã góp phần vào dòng chảy không ngừng của nghệ thuật cách mạng Việt thế kỷ XX.
Có một điều người xem ký họa, tranh của họa sỹ Nguyễn Thanh Châu, dù là phong cảnh, sinh hoạt, chiến dịch, trận đánh hay những đề tài khác, có thể nhận thấy tình yêu quê hương đất nước của ông rất sâu đậm. Tình yêu ấy đúng như họa sỹ Lê Lam đã nhận xét: “Nghệ thuật của họa sỹ Nguyễn Thanh Châu chan chứa tình người gắn bó với non sông đất nước, với đồng bằng Nam bộ, với Đồng Tháp quê hương”. Với họa sỹ Thanh Châu, tình yêu quê hương sâu đậm được ông khắc họa trong những ký họa phong cảnh rất thực nhưng đầy chất trữ tình. Dấu ấn về một vùng quê hương sông nước như là một trong những đặc trưng trong sáng tạo của ông với các ký họa: Qua đồng Tháp Mười, Bắn tàu trên sông Tiền, Chờ địch trên sông Tiền, Trên kinh Baren, ở cồn Bẹo sông Tiền… nhữ ông từng nói: Họa sỹ thể hiện tình yêu của mình hơn là chép sự vật nhìn thấy.
Họa sỹ Thanh Châu ghi lại tình cảm thân thương, khâm phục với con người Nam bộ bình dị trong đời thường, nhưng lại mưu trí, gan dạ khi chiến đấu trong các ký họa Má Ba - Mẹ liệt sỹ, Hành quân, Theo đoàn tăng về Tây Nam Sài gòn, Vượt sông Tiền về Tây Nam Sài Gòn, Ông Ba du kích Tiền Giang, Du kích Rạch Miểu, Xã đội trưởng Tứ Thường…
Nguyễn Thanh Châu, Trên sông Tiền, Màu nước, 19x28cm, 1972. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM
Là người đã sống, chiến đấu tại khắp chiến trường trong những năm chiến tranh khốc liệt nhất và cho đến giờ phút cuối cùng của chiến dịch Hồ Chí Minh, họa sỹ Nguyễn Thanh Châu đã chứng kiến và đã ghi chép những mốc lịch sử bằng ký họa. Ông đã cố gắng ghi chép thật nhanh, thật nhiều những gì đang xảy ra trên chiến trường, bởi họ sợ bỏ sót sự tích này, sự tích kia, nhân vật này, nhân vật kia để mắc tội với những hy sinh lớn lao của đồng bào, đồng chí, đồng đội … trên giấy bằng chì, màu nước, bột màu: Chuẩn bị hiệp định Paris, Trên đỉnh núi Bà Đen 1975, Giải phóng Tân An, Tân An 1/5/75.. Đặc biệt ký họa Tiến về ngoại ô Sài Gòn ông vẽ quang cảnh phố phường đông đúc, rợp bóng cờ bay đón chào quân Giải phóng, không khí hối hả của những đoàn quân giải phóng đang tiến về sào huyệt cuối cùng của Mỹ Ngụy. Và còn cảm thấy cả hình ảnh người nghệ sỹ dáng phong trần đang hồ hởi theo đòan quân, cố ghi chép cho thật nhanh, thật nhiều những gì diễn ra trước mắt.
Từ năm 1995, cứ vào dịp tháng Tư hằng năm, các họa sỹ kháng chiến lại họp mặt truyền thống của các họa sỹ kháng chiến tại Bảo tàng Mỹ thuật gọi là Ngày truyền thống ngành Hội họa Giải phóng. Họa sỹ Nguyễn Thanh Châu luôn là một trong những người tích cực nhất của Ban Liên lạc Phòng Hội họa Giải phóng để có buổi họp mặt chu đáo và đầy ý nghĩa. Đây là dịp để những họa sỹ năm xưa gặp lại nhau, ôn lại những kỷ niệm trong chiến tranh - những câu chuyện mà nói hoài không hết. Trong những lần gặp mặt như thế, họa sỹ Nguyễn Thanh Châu thổ lộ những băn khoăn, day dứt trong lòng về những gì họ cần phải làm mà chưa làm được - khắc họa cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước thật xứng đáng trong những tác phẩm tương xứng. Ông thường nói đó như món nợ chưa trả được của những người đã từng sống chết trong những năm chiến tranh, hiểu được những giá trị mà ngày hôm qua đã mang lại, chính họ hiểu được một cách cụ thể sự vĩ đại của cuộc chiến đó, những hy sinh, mất mát, những niềm vui chiến thắng…
Và, như một sự chọn lựa, họa sỹ Nguyễn Thanh Châu đã ra đi mãi mãi vào ngày 20/4/2012 khi Bảo tàng Mỹ thuật, Hội Mỹ thuật và Trường Đại học Mỹ thuật TP. HCM cùng các bạn bè, đồng nghiệp đang tổ chức Kỷ niệm 50 năm từ Phòng Hội họa Giải phóng đến Hội Mỹ thuật TP. HCM. Ông ra đi để lại niềm tiếc thương của bao bạn bè đồng nghiệp, người yêu nghệ thuật.
T.N (Số 4, tháng 4/2019)
Những tác phẩm chính: - Đêm 29 rạng 30/4/1975 (1978) - Đêm giao liên (1983) - Mặt trận Tây Nam Sài Gòn (1985, Sơn dầu) - Hoa trên đường chiến dịch Hồ Chí Minh (1990, sơn dầu) - Trên đỉnh núi Bà Đen (1990) - Trên đường chiến dịch (1990, lụa) - Bến chợ Long xuyên (1998, lụa) - Trên cầu Mỹ Thuận (1999)… |
Tài liệu tham khảo
Nguyễn Thanh Châu. Xem triển lãm của họa sỹ Phạm Đỗ Đồng. Báo văn nghệ số 18 - 2003 ngày 29 tháng 5 năm 2003
Nguyễn Thanh Mai (2003), Nguyễn Thanh Châu và triển lãm tranh Ký ức của năm tháng chiến tranh giải phóng. Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật số 2 (6) tháng 6/2003.