Biểu tượng Makara trong văn hóa ấn độ

Makara là một linh vật hư cấu có nền tảng Hindu phổ biến trong văn hóa Ấn Độ và lan tỏa hầu khắp các nền văn minh Ấn Độ hóa ở châu Á. Makara được tạo bởi nhiều bộ phận của những con vật có thực khác nhau như voi, cá sấu, hươu, cá, chim,… là vật cưỡi (kamadeva) của thần biển Varuna và nữ thần sông Hằng (Ganga). Thậm chí Makara còn được coi như tước hiệu của vị thần tình yêu và là một trong 12 cung hoàng đạo theo quan niệm thiên văn cổ đại Ấn Độ.

Trong nghệ thuật Phật giáo, Makara được trang trí ở hai bên cửa ra vào, các cấu kiện kiến trúc góc, bệ tượng, góc mái,… thường gọi là thủy quái Makara. Trong tiếng Sanskrit Makara (मकर)  có nghĩa là rồng biển hay thủy quái và có nghĩa gốc là cá sấu trong tiếng Hindi. Theo truyền thuyết Veda của Ấn Độ, thần Indra là vị chúa tể của bầu trời còn thần Varuna là vị chúa tể của biển cả thường cưỡi trên lưng Makara. Trong văn hóa Ấn Độ Makara là một linh vật biểu tượng được sử dụng phổ biến trong các đồ án trang trí kiến trúc, đặc biệt là các kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng. Ngoài ra, Makara còn được trang trí trên các vật dụng thường ngày và cũng là vật trang điểm trong các lễ nghi của đời sống, như hình trang trí hoa tai, trang điểm cô dâu,...

 Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) trong đề tài mã số VIII1.3-2012.01

Trong các tác phẩm nghệ thuật của Ấn Độ một số biểu tượng của thần Vishnu cũng được trang trí đôi bông tai hình Makara, gọi là Makarakundalas. Biểu hiện cụ thể của Makara trong nghệ thuật Ấn Độ là một linh vật nửa thú nửa cá. Ở nhiều ngôi đền Hindu, biểu tượng Makara được thể hiện với hình ảnh của một con cá với chiếc đầu voi, trong khi ở một số nơi khác chúng được biểu hiện bằng con vật có hàm cá sấu nhưng lại có vòi của voi, thân có vảy giống cá và đuôi của con công. Đôi khi chúng được thể hiện với chân của sư tử, mắt của khỉ (khỉ được coi như một vị thần có con mắt tinh tường trong văn hóa Ấn Độ - thường gắn với thần khỉ Hanuman) cùng tai của lợn và đuôi của công. Thậm chí một số học giả Ấn Độ còn liên hệ hình thức của Makara với cá heo sông Hằng. Khi nền văn minh Ấn Độ lan tỏa ra khắp châu Á, những biểu tượng của thần thoại Ấn Độ (trong đó có Makara) được đưa đến nhiều vùng đất mới. Tại đây, hình thức của chúng đã được biến đổi để thích nghi với văn hóa bản địa và hình thức của Makara cũng dần biến đổi. Chẳng hạn, trong nghệ thuật Phật giáo Tây Tạng, Makara được thể hiện bằng chân sư tử, bờm ngựa, vây và mang cá, sừng hươu. Những đặc tính này sau đó được lặp lại ở các biểu tượng Makara đã được “rồng hóa” trong văn hóa Trung Hoa.Với vai trò là con vật cưỡi nên tại các ngôi đền Hindu, Makara thường được trang trí trên các cấu kiện kiến trúc ở dưới các tượng thần, đặc biệt là thần Varuna. Cũng có khi chúng tách ra khỏi các vị thần nhưng vị trí thì vẫn luôn là ở phía dưới. Điều này được thấy rõ hơn trong nghệ thuật Phật giáo khi Makara trở thành con vật “cõng” bệ tượng (đài sen) của đức Phật. Có khi là một con vật cõng cả tòa sen và đức Phật ở trên nhưng cũng có khi là các con vật được trang trí ở bốn góc của bệ tượng. Tuy nhiên, vị trí phổ biến nhất của Makara trong nghệ thuật Phật giáo là ở hai bên lối vào của các kiến trúc Phật giáo với hàm nghĩa bảo vệ Phật pháp.

Makara trong văn hóa Kh’mer

Makara đội tòa sen tượng Quan Âm chùa Bút Tháp

Con Kìm, đền Trần, Quảng Ninh

Makara trong văn hóa Ấn Độ 

Trong Phật giáo Tiểu thừa có một motif khá phổ biến là rắn thần Naga chui ra từ miệng của Makara. Sự kết hợp giữa Makara và Naga trong nghệ thuật Phật giáo Tiểu thừa có sự tương đồng với hiện tượng “rồng hóa” của Makara và Naga trong văn hóa Phật giáo Đại thừa ở Trung Hoa và Đại Việt/Việt Nam. Makara cũng được sử dụng trong các cấu kiện kiến trúc máng nước, vòi nước với hình thức miệng của nó phun nước khi trời mưa. Khi thâm nhập vào văn hóa Trung Hoa, Makara biến thành Li vẫn (螭 吻 chi’wen) còn gọi là Si vẫn/Xi vẫn (蚩 吻 chi’wen）. Đây là con thứ hai của rồng sau con Bị hí theo truyền thuyết long sinh cửu tử bất thành long (龙生九子不成龙) trong văn hóa Trung Hoa. Biểu tượng này thường được trang trí trên nóc các cung điện và các công trình tôn giáo tín ngưỡng. Khi thâm nhập vào văn hóa Việt Nam, biểu tượng này biến thành con Kìm trang trí trên nóc các công trình kiến trúc cổ trong văn hóa Đại Việt. Có thể nói Makara là một linh vật đặc trưng trong văn hóa Ấn Độ, có tầm ảnh hưởng vô cùng rộng lớn trong văn hóa châu Á. Biểu tượng Makara không  chỉ là một biểu tượng nghệ thuật có giá trị mà còn là một thành tố văn hóa điển hình trong nghệ thuật Phật giáo châu Á. Những nét đặc trưng của linh vật này đã kết hợp với biểu tượng Naga tạo thành một linh vật điển hình trong văn hóa các quốc gia Đông Nam Á để tạo nên hình ảnh của Niệk (Niek) trong văn hóa của người Kh’me hay Nak trong văn hóa Thái. Trong nền văn hóa Việt Nam, biểu tượng Makara xuất hiện nhiều ở các thành tố trang trí điêu khắc và kiến trúc Phật giáo, đặc biệt là ở giai đoạn Lý-Trần, nhưng chúng thường bị nhầm lẫn với rồng (nhiều người chỉ gọi là đầu rồng). Việc tìm hiểu biểu tượng này trong các nền văn hóa châu Á là hết sức cần thiết để chúng ta có thể hiểu thêm về một linh vật biểu tượng có vai trò và vị trí đặc biệt trong nghệ thuật cũng như trong văn hóa của các quốc gia Ấn Độ hóa nói chung và văn hóa Việt Nam nói riêng.

H.H-T.C

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 12/2014)