Chụp chân dung bao giờ cũng khó

Trong các thể loại ảnh, chân dung thuộc diện đáng chú ý nhất và cũng khó chụp nhất, ở đây bàn về chân dung con người. Bởi không gì quan trọng hơn con người. Và trong thời đại ngày nay, nhân dạng, danh tính con người (identity) nhiều  khi cực kỳ khó nắm bắt.

Chân dung - một chặng đường dài

Thời gian đầu nói đến chân dung, người ta hay nghĩ đến khuôn mặt, và nói tới khuôn mặt, thì lại bàn về con mắt. Chả gì con mắt là “cửa sổ tâm hồn” mà.

Nên ảnh chân dung thường là ảnh cận, đặc tả khuôn mặt. Và hình ảnh quen thuộc là mọi người ngồi trang nghiêm, “đối mặt” với ống kính máy ảnh chủ yếu là để giữ cho mình một bức chân dung cho những mục đích thực tế trước mắt và lâu dài - từ ảnh chụp chứng minh thư, chụp hộ chiếu, chụp  kỷ niệm (đám cưới, sinh nhật).

Chân dung Tohoku qua ống kính nhiếp ảnh gia Nhật bản - triển lãm do Trung tâm văn hóa Nhật tại Hà Nội tổ chức năm 2015

Về sau các mục đích đó vẫn tồn tại, nhưng nhiếp ảnh chân dung đã phát triển nhanh đến không ngờ.

Chân dung không còn là đặc tả gương mặt mà mở rộng ra chân dung cả người rồi chân dung trong môi trường sinh hoạt, không gian sống, nơi làm việc... Chân dung một người, chân dung nhóm người... Và nhất là khi dạng ảnh nghệ thuật - một khái niệm được dùng nhiều những năm gần đây: Fine Art (ảnh có tính mỹ thuật nằm ở giữa hai dạng ảnh báo chí - photojournalism và documentary và ảnh thương mại - commercial) bùng nổ thì chân dung không còn là chân dung truyền thống.

Những mảnh rời rạc của một cá nhân đều có thể trở thành chân dung - đặc tả một cái tai, một đôi mắt, một bàn tay hay một hình ảnh hoàn toàn từ phía sau. Độ nét của ảnh có khi được nhấn mạnh tới gai góc, nổi hạt, có khi lại mờ mờ ảo ảo như sương - tất cả phụ thuộc vào ý đồ của tác giả. Chân dung trừu tượng, chân dung tự chụp (self portrait), chân dung kèm lời dẫn....

Với các bạn trẻ ngày nay khi việc selfie trở nên quá phổ biến, thì ảnh chân dung ngày càng phát triển khi nhu cầu tung lên mạng xã hội (facebook,  instagram, twister...) mỗi ngày cả vài chục file là chuyện thường nhật.

Chân dung - thần thái nhân vật

 Nói tới một bức chân dung, người ta hay nói tới chuyện phải lột tả thần thái nhân vật, bắt lấy cái hồn của nhân vật.

Nhưng mà con người có nhiều chân dung khác nhau trong cuộc đời. Từ đứa bé, lớn lên đi học, trưởng thành, lập gia đình, về già... Và trong một giai đoạn, con người lại có những gương mặt khác.

Thậm chí ngay trong một ngày buổi sáng ngủ dậy khác với buổi trưa, buổi chiều và tối. Rồi gương mặt được trang điểm và mặt mộc.

Đã có những hình ảnh so sánh các người đẹp khi trang điểm và khi để thô mới thấy sự khác nhau đến kinh hoàng giữa xinh và xấu, giữa thực và ảo.

Vì thế chụp chân dung một con người mà bộc lộ chân thực  “nhân dạng, bản sắc” (identity) của cá nhân đó bằng một tấm ảnh duy nhất thì gần như là không tưởng.

Con người không bao giờ là một chiều.

Nhưng cái khó nhất chính là con người hay thích bộc lộ theo một mô hình nhất định dạng lý tưởng của họ để trưng bày ra bên ngoài từ nhân cách đến hành vi. Vì thế có những bức chân dung tưởng rằng sự tinh tế và nhạy cảm của nhà nhiếp ảnh đã nắm bắt được cái hồn nhân vật thì thực ra đó chỉ là những ảnh trống rỗng và giả tạo.

Tác phẩm chụp tại Ấn Độ của huyền thoại Steve Mc Curry

Nhìn vào bên trong

Thật bất ngờ Todd Hido, một nhiếp ảnh gia nổi tiếng người Nhật chuyên chụp ảnh chân dung khi được hỏi bức chân dung nào gây cảm hứng nhất cho ông, đã chọn tác phẩm của Richard Avedon. Đó là một bức chân dung đen trắng chụp nữ minh tinh Hollywood- Marilyn Monroe, thoạt nhìn rất bình thường, mắt nhìn xuống.

Hãy nghe Hido lý giải: “Đó là hình ảnh thu nhỏ cho tôi về một bức chân dung tự nhiên, không bị một lớp ngăn cách bảo vệ. Nó dường như đã được thực hiện tại một thời điểm khi cô ta không nhận ra vị thế ngôi sao của cô ta... Bức ảnh thực sự cho thấy Marilyn Monroe dường như bị lạc lối trong thế giới xung quanh và muốn tìm kiếm trong nội tâm của mình”.

Một bức chân dung nổi tiếng của Todd Hido

Như thế một bức chân dung thành công phải làm cho người xem kết nối - đối thoại được với nhân vật. Nó vượt ra ngoài sự mô tả thông thường để cho người xem cảm giác gì đó, và nếu như cái cảm giác đó nó lại trùng hợp với người xem,  gợi cho họ một ký ức, liên tưởng, hoài niệm xa xưa nào đó thì thành công.

Muốn như thế, thì Hido cho rằng: “Tôn trọng nhân vật.  Và  chuẩn bị một kế hoạch chu đáo, tôi luôn luôn “trinh sát”  trước chỗ tôi sẽ chụp hình và cố gắng đoán trước, hình dung luồng sáng sẽ như thế nào, có cần phụ trợ thêm các thiết bị khác để thay đổi hướng chiếu sáng... Ngoài ra, có một điều khác rất quan trọng, là quần áo của nhân vật - một yếu tố cần lưu tâm. Có khi bạn phải chấp nhận trong một hoàn cảnh khắc nghiệt nhân vật mặc gì chụp nấy, còn không những bộ quần áo khác nhau sẽ mang lại những điều khác biệt. Có người mang lại những điều khác nhau để mặc vì có quần áo bên phải làm một sự khác biệt to lớn. Tôi thường lựa chọn quần áo sẫm màu và vải không mềm quá, như thế sẽ làm nổi bật khuôn mặt”.

Nhưng Hido còn có những bức chân dung kỳ lạ,  có lần ông chụp cảnh bên ngoài của một ngôi nhà vào ban đêm mà được xem như một bức chân dung của những người dân sống ở đó.

Và thấy bản thân mình

Khi được hỏi nguyên nhân gì dẫn đến những tác phẩm thành công của Hido, có thể truyền được sức mạnh tâm lý và mang ý nghĩa bí ẩn cho người xem. Ông đã nhấn mạnh công việc của một nghệ sỹ, không phải là để tạo ra ý nghĩa (đặt ra từ trước đó) nhưng nếu bạn chụp ảnh toát lên không khí của nhân vật thì tự nhiên ý nghĩa xảy ra.  Và trong tất cả các hình ảnh ông chụp,  ông luôn nhìn thấy chính bản thân mình trong đó. ”Chúng ta chỉ có thể chụp ảnh một cách hiệu quả những gì chúng ta thực sự quan tâm hoặc-có lẽ quan trọng hơn, đang phải vật lộn với nó. Nếu không, hình ảnh chỉ về một ý tưởng hay một khái niệm còn đối với tôi hình ảnh phải có những cái móc về mặt cảm xúc”...

Marilyn Monroe của Richard Avedon.

Một giám tuyển (curator) nổi tiếng Phillip Prodger  của National Portrait Gallery in London thì “Nhân dạng con người không ngừng tuôn chảy. Chúng ta cũng chỉ là lộn xộn, , đầy mâu thuẫn, bất ổn, suy nghĩ bên trong và bên ngoài ... và con người không thể định nghĩa được”.

Như thế chúng ta lại trở về với câu hỏi: “Con người, chúng ta là ai? Chúng ta từ đâu đến? Chúng ta đi về đâu?”- câu hỏi muôn thuở của thời đại nhưng mỗi thời kỳ,mỗi cá nhân có một câu trả lời khác nhau. Và những nhà nhiếp ảnh chân dung cũng sẽ góp phần trả lời câu hỏi tuyệt vời đó.       

V.V