Đi sưu tầm tranh vẽ Bác Hồ ở Nga
Ngày 24 tháng 7 năm 2018, Đoàn công tác đi sưu tầm tranh vẽ Bác Hồ ở Cộng hòa Liên Bang Nga đã đến thành phố St.Petersburg. Đón chúng tôi là vợ chồng Giáo sư sử học Vladimir Kolotov, Giám đốc Trung tâm Việt Nam thuộc Đại học Tổng hợp St.Petersburg; Giáo sư là chuyên gia tiếng Việt; nhà Việt Nam học của Nga.
Họa sỹ Alexei Kuznetsov đang vẽ chân dung Bác Hồ trong vườn Phủ Chủ tịch, Hà Nội, năm 1960
Chuyến công tác này Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cử: Ông Nguyễn Văn Công, Giám đốc Khu di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch; Họa sỹ Vi Kiến Thành, Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam; Bà Kiều Nga, cán bộ Khu di tích Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch;Bà Ngọc Chi,chuyên viên Cục Di sản văn hóa.
Mục đích của chuyến công tác là tìm mua tác phẩm mỹ thuật của họa sỹ người Nga Alexei Kuznetsov (1916 - 1993), họa sỹ đã được vẽ trực tiếp Bác Hồ tại Phủ Chủ tịch.Họa sỹ Kuznetsov là chuyên gia, giảng viên Trường Cao Đẳng Mỹ thuật Việt Nam (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) từ năm 1960 đến 1962.
Trước chuyến công tác, tôi đã tìm gặp họa sỹ Trần Huy Oánh, Nguyên Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, Nguyên Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam; Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật, ông là một trong những sinh viên được học thầy Kuznetsov.
Nhắc lại thời kỳ họa sỹ Kuznetsov giảng dạy tại Trường Cao Đẳng Mỹ thuật Việt Nam, họa sỹ Trần Huy Oánh cho biết: Họa sỹ Kuznetsov đã tham gia giảng dậy K1 và K2 (Khóa Đại học 1; 2) sau khi chiến thắng Điện Biên Phủ, Trường Mỹ thuật trở về Hà Nội (ở số 42 Yết Kiêu, Hà Nội).
Họa sỹ Kuznetsov là người thầy có phương pháp sư phạm khoa học, bài bản, có khả năng phân tích và thị phạm rất tốt. Ông đã giúp cho sinh viên tiếp thu nhanh các nguyên tắc cơ bản, khoa học về cấu trúc tác phẩm, bố cục; giải quyết sáng tối; nóng lạnh và kỹ thuật vẽ sơn dầu.
Sau này, nhiều họa sỹ Việt Nam là học trò của thầy Kuznetsov đã thành danh và được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh; Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật như: Nhà Điêu khắc Nguyễn Hải - Giải thưởng Hồ Chí Minh; Phó Giáo sư, họa sỹ Nguyễn Thụ; Phó Giáo sư, họa sỹ Giáng Hương - Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật; các họa sỹ nổi tiếng khác như: Giáo sư, họa sỹ Phạm Công Thành; Phó Giáo sư, họa sỹ Đỗ Hữu Huề; Phó Giáo sư, họa sỹ Nguyễn Trọng Cát; Phó Giáo sư, họa sỹ Đặng Quý Khoa; họa sỹ Nguyễn Thế Hùng; họa sỹ Ngọc Thọ v.v. (học Khóa 1). Khóa 2 có các họa sỹ như: Văn Đa, Quang Thọ, Huy Oánh, Sĩ Tốt; nhà điêu khắc Nguyễn Phước Sanh đều đã được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật và các họa sỹ nổi tiếng khác như: Hồ Thọ, Quốc Khánh; nhà điêu khắc Lê Thược v.v.
Chân dung Bác Hồ, trích từ tranh Bác Hồ đọc sách trong vườn Phủ Chủ tịch của họa sỹ Kuznetsov
Họa sỹ Trần Huy Oánh kể lại, họa sỹ Kuznetsov khi vẽ người Việt Nam rất ra tinh thần Việt vì ông đã có những ngày tháng sống, làm việc gắn bó chân thành với đất nước, con người Việt Nam; không giống như một số họa sỹ nước ngoài khác vẽ người Việt hiện thời mà như người Việt thời phong kiến. Họa sỹ Kuznetsov có vẽ một bức tranh chân dung mẹ của anh Hoàn (anh Hoàn là người phiên dịch cho họa sỹ Kuznetsov những ngày ông làm việc tại Việt Nam) đó là một bức chân dung đẹp, mẫu mực về phong cách Kuznetsov.
Năm 1960 tại Triển lãm Mỹ thuật Toàn Quốc, do Bộ Văn hóa và Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức, họa sỹ Kuznetsov đã đoạt giải Nhất cho 9 tác phẩm sơn dầu vẽ sinh viên, nông dân, người dân tộc, lái xe, 3 tranh phong cảnh Hạ Long, 1 phong cảnh sông Hồng. Cùng giải Nhất Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc năm 1960 với Kuznetsov có tác phẩm Nữ dân quân vùng biển, sơn dầu của Trần Văn Cẩn; Năm 40 và Đọc sách, sơn mài của Huỳnh Văn Gấm; Giữ lấy hoà bình, sơn mài của Lê Quốc Lộc. Các tác phẩm vẽ Hạ Long được ông sáng tác khi đưa sinh viên đi thực tế ở Quảng Ninh, tác phẩm Nữ dân quân vùng biển của Trần Văn Cần cũng được sáng tác trong chuyến đi này. Một số đồng nghiệp nhận xét họa sỹ Trần Văn Cẩn ít, nhiều có ảnh hưởng bút pháp, cách giải quyết đậm nhạt, sáng tối của họa sỹ Kuznetsov.
Họa sỹ Trần Huy Oánh nhớ lại lúc đó Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam đã phân công họa sỹ Nguyễn Đức Nùng (Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật) cùng đi, cùng làm việc, cùng sáng tác với họa sỹ Kuznetsov để tiếp thu các phương pháp, kinh nghiệm sáng tác và giảng dậy của họa sỹ Kuznetsov.
Kuznetsov là người rất giản dị trong cuộc sống, lúc đóchiến tranh phá hoại của Mỹ đã loang ra miền Bắc, đời sống nhân dân miền Bắc rất khó khăn,Kuznetsov chỉ thích món lạc rang húng lìu, trong túi ông lúc nào cũng có gói lạc rang.
Ngày đó,Kuznetsov đã có một vinh dự đặc biệt là được gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh và được vẽ chân dung Người. Với bộ bàn ghế trúc, trong không gian vườn Phủ Chủ tịch, Bác Hồ đã làm mẫu để họa sỹ Kuznetsov cùng nhà điêu khắc Ghivi (người Nga), họa sỹ Trần Văn Cẩn, nhà điêu khắc Diệp Minh Châu vẽ và nặn chân dung Người.
Ngày 25 tháng 7 năm 2018,đoàn công tác chúng tôi đã đến gặp vợ và con gái họa sỹ Kuznetsov. Hai người sống trong 1 căn hộ nhỏ trên tầng 7 của một chung cư cũ, xây dựng từ những năm 1970.Trong nhà, các phòng đều xếp đầy tranh sơn dầu của ông, từ tường nhà ra đến sát đi văng và bộ bàn ghế dùng để tiếp khách.
Họa sỹ Vi Kiến Thành; ông Nguyễn Văn Công; vợ và con gái họa sỹ Kuznetsov bên bức tranh Bác Hồ đọc sách trong vườn Phủ Chủ tịch
Chúng tôi được vợ và con gái họa sỹ Kuznetsov cho xem 02 bức tranh: bức sơn dầu khuôn khổ 67x47cm vẽ năm 1960, vẽ Bác ngồi trên ghế trúc, Bác mặc quần áo đại cán sáng màu quen thuộc, tay cầm cuốn sách đang đọc dở, giữa không gian cây xanh và thảm cỏ của khu vườnPhủ Chủ tịch. Có lẽ thời gian vẽ Bác không được nhiều, bức sơn dầu mới hoàn thành cơ bản với phong cách phóng khoáng, những vệt bút lông khoáng đạt, dạt dào cảm xúc của họa sỹ. Nhiều khả năng Bác và các nghệ sỹ chỉ làm việc trong 1 hoặc 2 buổi sáng.Vì vậy ở góc tranh họa sỹ còn chưa kịp vẽ kín mặt toan nhưng ông đã diễn tả khá kỹ chân dung Bác Hồ với thần thái ung dung, tĩnh tại, vầng trán cao, đôi mắt sáng, tay cầm cuốn sách, Người như vừa ngừng đọc sách, hướng đôi mắt về phía xa …
Bức tranh đã được vẽ cách đây 58 năm, không rõ vì sao sau này họa sỹ Kuznetsov không hoàn thiện tác phẩm này, ông đã vẽ trực họa bằng sơn dầu rất nhanh, ào ạt cảm xúc và cũng chưa kịp ký tên mình vào góc của bức tranh như thông lệ.
Bác Hồ đang làm mẫu cho các họa sỹ và nhà điêu khắc khắc họa chân dung Người trong vườn Phủ Chủ tịch (Hà Nội, 1960). Trong ảnh họa sỹ Kuznetsov ngồi bên trái, trên một cái thùng gỗ, đang vẽ, khung toan dựa vào bức tượng.
Chúng tôi còn được xem một bức ký họa chân dung Bác Hồ bằng chì than; vẽ Bác ở góc 3/4. Được biết họa sỹ Kuznetsov còn vẽ một bức chân dung Bác bằng sơn dầu ở một dáng ngồi khác nữa, nhưng gia đình đã bán tác phẩm đó cho một nhà sưu tập tranh.
Ngày 31 tháng 7 năm 2018 trên chuyến bay VN64 của Hãng Hàng không Quốc gia Việt Nam, với sự giúp đỡ của Đại sứ quán Việt Nam tại Liên bang Nga, đoàn chúng tôi đã đưa tác phẩm tranh sơn dầu chân dung Bác về Hà Nội, bức tranh đã trở thành hiện vật quý giá của Khu di tích Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch./.
Hà Nội, ngày 03 tháng 8 năm 2018
VKT (số 8, tháng 8/2018)