Mỗi dân tộc mỗi con người đều có những câu chuyện và ký ức của riêng mình. Trong những ngày cách mạng tháng 8 và thành lập nước 2/9 này tôi đã gặp nhà nhiếp ảnh chiến tranh Đinh Quang Thành để nghe câu chuyện về những tấm hình của ông - Câu chuyện là ký ức của một thời khói lửa.Với đề tài này, lần nào cũng vậy, ông vô cùng phấn khích say sưa nói về cuộc chiến. Trong góc tường, chiếc quạt gió quay tít làm mái tóc bạc trắng của ông phất phơ, một hình ảnh thật tương phản với khuôn mặt dạn dày nắng gió. Mặc dù chiến tranh đã lùi xa, nhưng không hiểu sao ngồi bên người “lính cầm máy ảnh” này tôi lại mường tượng ra tiếng bì bõm của những đôi chân lội nước, tiếng quân trang lạch cạch của những người lính trên đường hành quân, tiếng rì rầm của những cô thanh niên xung phong trong cánh rừng già hay bên dòng suối…, và phảng phất mùi thuốc súng.

Nhà nhiếp ảnh Đinh Quang Thành

Mỗi lúc ông chợt dừng lại, ánh mắt xa xăm hình như ký ức lại hiện về một con người bị thương hay đã ngã xuống. Và những mất mát, những hy sinh, sự chờ đợi mỏi mòn đến ngày hòa bình là cái điều có thật. Phải chăng vì xung quanh ông là một rừng ký ức bằng ảnh của chính mình.Ông trở thành phóng viên chiến trường có lẽ do ngẫu nhiên, đất nước khi đó có chiến tranh, mặc dù chưa một ngày được học nhiếp ảnh một cách bài bản, chỉ có một chút kiến thức mang truyền thống gia đình. Ông khoác trên mình chiếc áo lính nhưng chưa một lần cầm súng, ông chiến đấu bằng một thứ vũ khí riêng – chiếc máy ghi hình, một phương tiện “chiến đấu” mà nó gắn bó với ông trong suốt cuộc đời. Ông tự hào về điều này. Niềm tự hào là chính đáng, vì trên thế giới người ta đã từng coi phóng viên chiến trường là một trong những nghề vinh quang bậc nhất của giới nhiếp ảnh, họ đã tạo ra những bức ảnh có thể làm đảo lộn cả thế giới, “thay đổi” mọi cách nhìn. Nhưng kèm theo đó là sự đòi hỏi khắc nghiệt của nghề nghiệp, không phải chỉ đổi bằng mồ hôi, công sức mà nhiều khi phải đổi bằng cả sinh mệnh của con người. Bởi thế người phóng viên chiến trường phải thực sự đam mê, cống hiến hết mình cho nhiếp ảnh thì mới có thể theo đuổi được nghề này. Ông chia sẻ: Làm phóng viên chiến trường cho chúng tôi những trải nghiệm quý báu. Nghĩ về một thời vào sinh ra tử, được tôi luyện ở khắp các mặt trận, tôi nghĩ mình có quyền tự hào một thời đã cống hiến cả tuổi xuân cho đất nước.Những tấm ảnh của phóng viên chiến trường dù góc độ nào đi chăng nữa cũng là những lát cắt hiện thực của cuộc chiến. Xem ảnh của ông, ngoài sự khốc liệt vốn có của chiến tranh, tôi đặc biệt ấn tượng đến những tác phẩm toát lên niềm lạc quan của quân và dân ta trong thời chiến đầy gian khổ, thiếu thốn. Tôi hỏi ông về điều này: Vì sao ảnh của phóng viên phương Tây chụp về Việt Nam thật khốc liệt và tàn nhẫn, tàn nhẫn đến khủng khiếp. Vậy mà ảnh do phóng viên của ta… lại “hiền hơn”, hay họ chưa tiếp cận những điểm nóng thực sự ở phía trước của cuộc chiến?Ông lặng yên, rồi cười hiền: Không phải, hình như cuộc chiến ở phía bên này có cái khác biệt. Chúng ta buộc phải chiến đấu chứ không lấy giết chóc làm tiêu chí. Chúng ta chỉ đấu tranh để làm cho người Mỹ mất ý muốn xâm lược mà thôi. Chúng ta đâu có đi càn quét, giết chóc những người không có vũ khí trong tay…, vậy thì ảnh của chúng ta khác, “hiền hơn” so với hình ảnh của phóng viên phương Tây là lẽ đương nhiên mặc dù cùng một cuộc chiến.

Xe tăng của Lữ đoàn 203 tiến đánh căn cứ Nước Trong, 1975. Ảnh: Đinh Quang Thành

 

Dấu tích trên cánh đồng Điện Biên Phủ. Ảnh: Đinh Quang Thành

 

Gom xác máy bay bằng xe cút-kít trên cánh đồng muối Hải Hậu, Nam Định. Ảnh: Đinh Quang Thành

Ở đây cái đích phản ánh của hình ảnh là có điều khác biệt mà thôi. Bức ảnh chụp cảnh chết chóc đầu tiên của ông là 3 em nhỏ bị bom trong cuộc chiến ác liệt ở phố Hàng Thao, Nam Định, nó ám ảnh người thanh niên trẻ lúc bấy giờ là ông mãi suốt chiều dài cuộc chiến. Nếu như phóng viên phương Tây đi tìm những chi tiết gây sốc, những thảm họa, những đau thương, thì phóng viên Việt Nam hướng ống kính vào những góc nhìn khác về cuộc chiến như khía cạnh nhân văn, lòng dũng cảm, chủ nghĩa anh hùng của những con người dấn thân bảo vệ tổ quốc của họ.Tôi đồng tình với lý giải này của ông. Ông chỉ cho tôi bức ảnh “Đường ra tiền tuyến” mà ông chụp. Đấy là hình ảnh cô thanh niên xung phong tóc buông dài, vai mang súng, đứng ở đầu cầu phân luồng cho xe qua, nơi hàng ngày diễn ra những trận ném bom khốc liệt. Trên mình cô khoác tấm vải nylon mà ít nhà sáng chế nào có thể hình dung hết giá trị của nó trong cuộc chiến này: khi che mưa, lúc chống rét, làm túi đựng quần áo, làm phao bơi qua sông, dùng để lấy nước, làm võng để ngủ và nếu hy sinh thì dùng nó bọc xác đem chôn! Đúng là sự khốc liệt của cuộc chiến không bộc lộ ra bên ngoài mà lại nằm sâu thẳm phía bên trong. Cái khốc liệt này mang tính anh hùng ca, còn cái khốc liệt của một trận càn hay hủy diệt thì mang tính khủng bố. Sự khác biệt hình ảnh giữa bên này và bên kia cuộc chiến cũng chính là đây. Nhưng họ cũng có chung một tâm nguyện là mong sao cuộc chiến sớm chấm dứt và những sai lầm của của chiến tranh không bao giờ lặp lại ở bất cứ nơi đâu trên trái đất này này.Nhưng nghĩ gì thì nghĩ, Đinh Quang Thành vẫn len lỏi vào mọi góc cạnh của cuộc chiến tranh, ông ý thức được rằng nhiệm vụ của phóng viên chiến trường là phải ghi lại sự thật dẫu rằng không muốn điều đó xảy ra.

Đánh chiếm sân bay Tân Sơn Nhất, sáng 30/4/1975. Ảnh: Đinh Quang Thành

 

Chở gạo cho chiến trường trên kênh Nhà Lê, Ninh Bình. Ảnh: Đinh Quang Thành

Xem ra ảnh của nhà nhiếp ảnh Đinh Quang Thành có những nét riêng, khác biệt. Ông chịu khó quan sát, biến tư duy thành nhận thức của người làm báo để diễn tả bằng ngôn ngữ hình ảnh. Ảnh của ông là câu chuyện về những sự kiện, về số phận con người trong chiến tranh. Từ hình ảnh chiếc mũ phi công lái máy bay có tên “Tia chớp nhiệt đới” rơi trên vũng bùn ở Ninh Bình hay “Thu gom xác máy bay bằng xe cút kít” nó xuất phát từ ý tưởng của người cầm máy, đến “Cấp cứu đồng đội”, “Xe tăng đánh chiếm căn cứ Nước Trong” và “Chở gạo trên kênh Nhà Lê” lại là câu chuyện khác của cuộc chiến. Trên đường hành quân vội vã ông vẫn kịp ghi hình “Viên sỹ quan quân đội Sài Gòn bị thương”, bị đồng đội bỏ rơi ngồi cô độc trên bãi biển Qui Nhơn lại là một ví dụ khác nữa. Nhiều bức ảnh của ông như “Lễ trao cờ xuất quân cho Trung đoàn 66, đơn vị xung kích trong chiến dịch”; “Truy kích địch trong sân bay Tân Sơn Nhất”; và tập trung nhất là bộ ảnh phóng sự “Giải phóng Sài Gòn” của ông đã nhận được nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế. Không chỉ có đầu óc tư duy sâu sắc và sự quan sát nhạy bén, ảnh của ông còn ngồn ngộn tính tư liệu chứa đựng sự hiểu biết sâu sắc về cuộc chiến tranh như bức ảnh: “Cầu phao qua sông Đáy”. Cầu được ghép trên những chiếc thuyền nan của người địa phương, chiếc cầu độc nhất vô nhị trong cuộc chiến tranh này, nó phản ánh một cách chân thực cuộc chiến tranh nhân dân của người Việt Nam, hay “Cầu cáp treo trên sông Đào, Nam Định”, cũng như bức ảnh ông chụp Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Phó Thủ tướng Phan Trọng Tuệ bằng ánh đèn măng-xông tại buổi lễ tổng kết của TNXP Ngành giao thông vận tải là những ví dụ điển hình. Chính sự am hiểu về cuộc sống đã chỉ cho người phóng viên ảnh biết chớp lấy những “khoảnh khắc vàng”, để bắt không gian và thời gian ngưng đọng trong những khoảnh khắc hiếm hoi này.Nhà báo, nghệ sỹ nhiếp ảnh Đinh Quang Thành vốn là phóng viên thời sự của Thông tấn xã Việt Nam từ năm 1958. Năm 1963, ông được cử làm phóng viên thường trú tại tỉnh Hà Nam Ninh (Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình).

Cầu cáp treo trên sông Đào (Nam Định, 1966). Ảnh: Đinh Quang Thành

Cấp cứu đồng đội tại ga Nam Định.  Ảnh: Đinh Quang Thành

Trong thời kỳ chống chiến tranh phá hoại của Mỹ, ông đã ghi lại nhiều hình ảnh thời sự ở khu vực này. Đầu năm 1975, ông đang ngày đêm bám biển Hải Phòng thì ông được lệnh gấp rút về Hà Nội, chuẩn bị vào chiến trường miền Nam. Tạm biệt Thủ đô trong bộ quân phục người lính ông hăm hở ra mặt trận. Khi đó cuộc chiến tranh đang đi vào giai đoạn kết thúc nên vô cùng khẩn trương, ác liệt, làm con người cũng không suy nghĩ gì được nhiều. Ông nhớ sáng 27.3.1975, tổ của ông có mặt ở Huế, cầu phà khắp nơi bị đánh sập thì lội qua sông mà đi tiếp, rồi cũng bắt kịp Lữ đoàn tăng 203 nhanh chóng tiến vào giải phóng Đà Nẵng. Trong chiến tranh vừa phải tự bảo vệ mình, vừa hoàn thành sứ mệnh của một phóng viên chiến trường là điều không đơn giản. Thường xuyên bám sát mũi tiến công đi đầu, luôn đối diện với mũi súng quân thù nên cái chết cận kề trong gang tấc. Nhưng chẳng ai quan tâm tới sống chết, cái lo nhất là có được những hình ảnh nóng bỏng, kịp thời gửi về Hà Nội phản ánh cuộc chiến. Niềm vui lớn nhất của ông là được tham gia vào trận đánh cuối cùng, trận đánh giải phóng Sài Gòn tháng 4 năm 1975.Ông đã hoàn thành nhiệm vụ của mình với những bức ảnh lịch sử. Những bức ảnh của ông là những câu chuyện bằng hình ảnh của phóng viên chiến trường, là chứng tích về thời khắc lịch sử gian khổ và hào hùng của dân tộc Việt Nam.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 7+8/2015)