Hồ sơ Trường Mỹ thuật Đông Dương: Tờ trình của Nha học chính Đông Dương gửi Toàn quyền Đông Dương v/v phê chuẩn Dự thảo Nghị định thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương năm 1924

Vào đầu thế kỷ 20, tại Đông Dương, mặc dù chính quyền thuộc địa đã lập một số trường dạy nghề thực hành thủ công mỹ nghệ cho các học sinh và thợ thủ công bản xứ như trường dạy điêu khắc và làm đồ gỗ ở Thủ Dầu Một (1901), trường dạy nghề gốm và đúc đồng ở Biên Hoà (1903), và trường vẽ Gia Định (1913), song nhu cầu có một ngôi trường mỹ thuật theo mô hình ‘châu Âu’ hay ‘chính quốc’ để trước tiên đào tạo “những giảng viên người bản xứ có khả năng kèm cặp, chỉ bảo và dẫn dắt thợ thủ công” đã ngày càng trở nên cấp thiết [1]. Đã có nhiều tổ chức nghề nghiệp hay cá nhân đề xuất thiết lập một trường mỹ thuật tại Hà Nội, và bản thân Toàn quyền Albert Sarraut ngay từ năm 1917 cũng từng xem xét nhu cầu và khả năng thành lập một ngôi trường kiểu mới này [2], song do nhiều hoàn cảnh khách quan, các ý tưởng đều chưa thành hiện thực.

BLANCHARD DE LA BROSSE(Nguồn: FRANOM_64S_90 - Archives nationales d’Outre-Mer/Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp)

Với sự xuất hiện của hoạ sĩ tài năng Victor Tardieu tại Hà Nội vào đầu thập niên 1920, và sự năng nổ tâm huyết của người cộng sự của ông là hoạ sĩ Nguyễn Văn Thọ tức Nam Sơn, sáng kiến thành lập một trường mỹ thuật ở bậc cao đẳng tại Hà Nội đã thực sự cụ thể hơn và có cơ may trở thành khả thi [3].

Tuy nhiên, rất tiếc đến nay vẫn chưa có tờ trình và/hoặc đề xuất nào của Tardieu và/hoặc Nam Sơn liên quan đến sự thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương (MTĐD) dưới dạng các văn bản/tài liệu lưu trữ chính thức (có ký tên / đóng dấu của các cơ quan hành chính thuộc địa thời Pháp thuộc) được phát hiện và công bố. Hiện nay chúng tôi mới chỉ tìm thấy một tài liệu chính thức - một Tờ trình (Rapport) - được đăng trên Công báo Đông Dương vào ngày 29 tháng 10 năm 1924, trong đó trình bày cụ thể sự cần thiết phải thành lập một trường mỹ thuật như vậy [4]. Cho tới nay nội dung Tờ trình này chưa hề được công bố - chí ít là dưới dạng văn bản chuyển ngữ tiếng Việt - và do đó, theo chúng tôi được biết, vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu về Trường MTĐD đề cập tới Tờ trình này.

Là một trong những tư liệu quan trọng bậc nhất liên quan tới sự ra đời của trường MTĐD, Tờ trình này được Blanchard de la Brosse [5], quyền Giám đốc Nha Học chính Đông Dương, ký vào ngày 10/10/1924 rồi đệ trình lên Toàn quyền Đông Dương để đề nghị phê chuẩn “Dự thảo Nghị định” thành lập Trường MTĐD. Rõ ràng Tờ trình này phải được trình bày cặn kẽ và thực sự có lý thì mới đủ khả năng thuyết phục Toàn quyền Đông Dương hạ bút phê duyệt vào ngày 27/10/1924 .

Nhằm cung cấp rộng rãi nội dung của Tờ trình này cho độc giả và các nhà nghiên cứu mỹ thuật trong nước, dưới đây chúng tôi xin công bố toàn văn bản chuyển ngữ tiếng Việt của nó (những phần chữ in nghiêng do chúng tôi nhấn mạnh).

Tờ trình do Blanchard de la Brosse, quyền Giám đốc Nha học chính Đông Dương, ký ngày 10/10/1924 và đăng trên trang 2083 của tờ “Công báo Đông Dương” ngày 29/10/1924.[4]

++++++

TỜ TRÌNH

Gửi Ngài Toàn quyền

Quy định chung của ngành giáo dục nghề đã [cho phép] thành lập ở Đông Dương một số trường nghệ thuật trang trí, nhưng các trường này chỉ chuyên đào tạo những người thợ có tay nghề và những nghệ nhân thủ công. Những cơ sở này đã không được tổ chức để đào luyện cảm hứng [sáng tạo nghệ thuật] hoặc sự hoàn thiện cho những nghệ sĩ mà các xứ Đông Dương khác nhau, theo truyền thống lâu đời của họ, hằng mong muốn.

Thừa hưởng sự huy hoàng của nền kiến ​​trúc Khmer, xứ Cao Miên đã có một quá khứ có khả năng vạch hướng tương lai cho nền nghệ thuật của họ. Xứ An Nam, chịu ảnh hưởng của Trung Hoa về tất cả các loại hình nghệ thuật, ngay từ thế kỷ thứ XI, đã có những tiếp thu riêng trong nghề đúc đồng. Đến thế kỷ XV, XVIII và XIX, người An Nam đã thực hiện được những công trình kiến ​​trúc và những khuynh hướng trang trí mang tính cách riêng và không bị ảnh hưởng của nghệ thuật Trung Hoa nữa, trong khi các kiệt tác của Nhật Bản hoặc Triều Tiên thì vẫn còn.

Kể từ cuối thế kỷ XIX, người ta đã có thể nhận thấy một sự suy thoái, thật không may là rất rõ rệt, trong nền nghệ thuật Đông Dương. Trong khi đó, ở Pháp cũng như ở các nước Âu châu, sản phẩm nghệ thuật của vùng Viễn Đông ngày càng được ưa chuộng, do vậy có lẽ sẽ rất hợp thời khi chúng ta có thể tuyển chọn được trong số các thợ thủ công ưu tú bản địa những người có khả năng chế tác các tác phẩm phù hợp với tài năng của dân tộc mình.

Chúng ta không thể bỏ qua sự quan tâm tới việc làm cho người An Nam hiểu được tầm quan trọng của việc không nên chối bỏ nghệ thuật truyền thống trong khi họ vẫn lấy cảm hứng từ những nhu cầu [sáng tạo nghệ thuật] mới, định hướng những nỗ lực của họ và dạy họ các quy tắc cơ bản về thẩm mỹ học phổ biến ở tất cả mọi nơi trên hoàn cầu. Nước Pháp, như vậy, trung thành với vai trò khai sáng trong mọi lĩnh vực cho các dân tộc được bảo hộ hoặc khai hóa, như đã thực hiện ở Đông Dương, cả trong hệ thống tri thức lẫn hệ thống kinh tế, [đó là] một công cuộc quan yếu không thể chối cãi.

Bởi những cân nhắc này mà ngài đã đề nghị tôi quan tâm, đã thúc giục tôi đề xuất việc thành lập một ngôi trường [nghệ thuật] đặt dưới sự chỉ đạo của một nhân vật có tiếng về năng lực và có nhiệm vụ phát triển một nền giáo dục cao cấp [hơn] về nghệ thuật hội hoạ, để cung cấp cho xứ thuộc địa những giáo viên người bản xứ có thể đóng góp vào sự phát triển nghệ thuật của Đông Dương và tạo cho được một ảnh hưởng tốt lên những sản phẩm và thị hiếu của những người đồng hương của họ.

Từ những sinh viên tốt nghiệp trường này sẽ chọn ra những giáo viên hội hoạ cho các cơ sở giáo dục bổ túc và các trường dạy nghề trang trí.

Việc thành lập trường này, trong hệ thống Đại học Đông Dương, như ngài đã biết, là rất có uy tín đối với người bản xứ, họ sẽ nhìn thấy rõ hơn tầm quan trọng của ngôi trường mới này ngang hàng với các trường cao đẳng khác của thuộc địa. Nó cũng cho phép quản lý hiệu quả chi phí của ngôi trường mới và tuyển dụng dễ dàng hơn một số nhân sự giảng dạy: các giảng viên của các bộ môn thẩm mỹ, lịch sử nghệ thuật, giải phẫu học và phép phối cảnh.

Vì vậy, tôi rất hân hạnh có được sự phê chuẩn của ngài cho Dự thảo Nghị định [thành lập trường mỹ thuật] được gửi theo đây và các chương trình giảng dạy đi kèm.

Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 1924.

            Quyền Giám đốc Nha Học chính Đông Dương,

            BLANCHARD DE LA BROSSE.

            +++++

            (Hết phần dịch)

Bảo tàng Blanchard de la Brosse, Sài Gòn, chụp khoảng 1930, nay là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tại TP HCM.

(Nguồn: flickr.com/photos/13476480@N07/31745697473)

Một vài nhận xét và bình luận:

Tờ trình của quyền Giám đốc Nha Học chính Đông Dương  Blanchard de la Brosse đã đưa ra những luận chứng cụ thể và thuyết phục:

Chỉ rõ nhu cầu bức thiết trong việc đào tạo các giáo viên hội hoạ bản xứ, vừa để cung cấp nhân sự (giảng viên) cho chính ngôi trường này, cung cấp giáo viên cho các trường nghệ thuật thực hành khác của các xứ thuộc địa, vừa góp phần nâng cao dân trí/thị hiếu của dân chúng, dẫn tới các sản phẩm (thủ công mỹ nghệ/trang trí/kiến trúc) đáp ứng ngày một tốt hơn cho bản địa và chính quốc;

Chỉ rõ tầm quan trọng của trường [MTĐD] khi được thành lập sẽ nâng cao vị thế của nước Pháp tại bản xứ cũng như với quốc tế (khai hoá văn minh);

Khẳng định đường lối đào tạo của trường [MTĐD] vừa ‘không chối bỏ nghệ thuật truyền thống’, đồng thời học hỏi các ‘quy tắc cơ bản về thẩm mỹ học phổ biến ở tất cả mọi nơi trên hoàn cầu.’ 

Với những nội dung của Tờ trình này, chúng ta có thể thấy ngay từ buổi đầu trứng nước của Trường MTĐD, những người có trách nhiệm thành lập ngôi trường này đã sáng suốt và thậm chí ‘đi trước thời đại’ khi đề xướng chủ trương đào đạo ‘kết hợp truyền thống và hiện đại’.

Trang bìa lót cuốn “Indochine: Cocochine – Annam – Tonkin - Cambodge - Laos” (Paris, 1931),

Blanchard de la Brosse viết Lời tựa (Nguồn: gallica.bnf.fr).

Cuối cùng, có một vấn đề tồn tại mà chúng tôi rất mong được các nhà nghiên cứu cùng tìm hiểu và bổ khuyết, đó là vai trò của các nhân vật phụ trách Nha học chính và/hoặc Toàn quyền Đông Dương thời bấy giờ trong việc xúc tiến thành lập Trường MTĐD. Có ai trong số họ cùng tham gia một cách chủ động vào các ý tưởng thành lập ngôi trường này? Tờ trình nói trên do ai soạn thảo hay viết dự thảo? Đích thân Blanchard de la Brosse viết Tờ trình hay chỉ chỉnh sửa những điều đã được Victor Tardieu và/hoặc Nam Sơn biên soạn, rồi sau đó đặt bút ký và gửi lên ngài Toàn quyền?

P.L. & V.T.M.H. (số 7/2018)

Tài liệu tham khảo

[1]. Henri Gourdon, L’Art de Annam, Paris, 1933. (NXB Thế Giới và Công ty VHTT Nhã Nam, phiên bản tiếng Việt “Nghệ thuật An Nam”, 2017).

[2]. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, phông Résidence Supérieure au Tonkin, Dossier N0 73413: Création d’une École des Beaux-Arts à Hanoi (1917), pp. 1-4. [phông Toàn quyền Đông Dương, Hồ sơ 73413: Thành lập một Trường Mỹ thuật ở Hà Nội (1917), các tờ số 1-4].

[3]. Exposition coloniale internationale. Paris 1931. Indochine française. Section des services d'intérêt social. Direction générale de l'instruction publique. Trois écoles d'art de l'Indochine. Hanoï -Phnom-Penh - Bien-Hoa. Hanoi, Imprimerie d’Extrême-Orient, 1931. (Nguồn: gallica.bnf.fr / CIRAD).

[4]. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, Rapport à Monsieur le Gouverneur général. Journal Officiel de l’Indochine Française, 29 October 1924, p. 2083 [Tờ trình Toàn quyền Đông Dương, Công báo Đông Dương, 29/10/1924, trang 2083].

[5] Blanchard de la Brosse (1872 -): tên đầy đủ là Paul-Marie-Alexis-Josheph Blanchard de la Brosse; hàm Thống sứ Đông Dương; từng giữ các chức vụ Quyền Giám đốc Nha Học chính Đông Dương, Thống đốc Nam Kỳ, Giám đốc Đông Dương Kinh tế Cục tại Paris, Đổng lý Văn phòng Bộ Thuộc địa, Chánh văn phòng Bộ Ngoại giao, Đại sứ Pháp tại Trung Quốc.