Hồi niệm về ông với tấm lòng trân trọng

Trần Bỉnh Khuôl…Tên tuổi của nhà nhiếp ảnh liệt sỹ này tôi biết khá muộn. Lần đầu tiên, tôi được nghe đến tên ông là vào dịp Hội thảo “Nhiếp ảnh về đề tài chiến tranh và cách mạng” do Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam, Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam và Thông tấn xã Việt Nam tổ chức vào cuối năm 1995 tại Hà Nội. Lần đầu nghe câu chuyện về ông, tôi mơ hồ nghĩ đến nhà nhiếp ảnh ưu tú từng lăn lộn, xông xáo ở những nơi đầy thử thách. Giống như nghĩ đến nhà nhiếp ảnh đầy nhiệt huyết mà tôi từng được gặp: Đinh Thúy. Phải nói rằng, tác phẩm nhiếp ảnh của Trần Bỉnh Khuôl để lại không nhiều, mà trong các tư liệu, bài viết ấy có những chi tiết khác nhau, cần đính chính lại cho chính xác. Lần thứ hai, tôi lại được nghe nhiều về ông là khi xem tác phẩm REQUIEM (Hồi Niệm) do H.Fass và T.Paag (người Anh) thực hiện, Nhà xuất bản Randum (Hoa Kỳ) ấn hành năm 1997. Cuốn sách có khoảng 300 bức ảnh của 135 nhà nhiếp ảnh thuộc 13 quốc tịch khác nhau đã hy sinh trong khi làm nhiệm vụ trên các chiến trường Việt Nam từ 1954 đến 1975, trong đó có 70 liệt sỹ, mà đa số là phóng viên của TTXVN, như Đinh Thúy, Trần Bỉnh Khuôl, Lương Nghĩa Dũng.

Nhà báo, liệt sỹ Trần Bỉnh Khuôl

Trong sách, có chân dung nhà nhiếp ảnh Trần Bỉnh Khuôl với mái tóc ngắn đã bạc gần hết, đôi mắt to, sống mũi thẳng. Ba tác phẩm của ông được ban biên tập Requiem đánh giá cao và trân trọng chọn in chạy suốt hai trang khổ lớn, đó là các ảnh Áp sát trận địa và Diễn biến trận đánh ở Chi khu Đầm Dơi thuộc huyện lỵ Cái Nước (Cà Mau). Chi khu này khống chế một vùng rộng, uy hiếp chiến khu U Minh Hạ. Trong trận đánh, chẳng những đồn giặc bị tiêu diệt mà bộ đội ta còn bắt sống tên đại úy quận trưởng và tên phó của hắn. Bức ảnh về trận đánh Đầm Dơi của Quân giải phóng cũng đã được chọn in vào sách Ảnh Việt Nam thế kỷ XX do Bộ Văn hóa - Thông tin và Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam phối hợp biên soạn và ra mắt bạn đọc năm 2007. Cũng năm đó, Trần Bỉnh Khuôl được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật…Hồi niệm về cuộc đời và sự nghiệp của Trần Bỉnh Khuôl, tôi cứ nghĩ: chính cuộc đời ngắn ngủi 55 năm của ông cùng những hy sinh to lớn của gia đình ông (con trai: Trần Oai Hổ hy sinh năm 1964, Trần Oai Hùng hy sinh năm 1968 và Trần Oai Dũng hy sinh năm 1969) là một tác phẩm vĩ đại mà càng nghĩ càng nặng lòng trân trọng và biết ơn mãi mãi. Người vợ thân yêu của ông - bà Lê Thị Nga - đã được Nhà nước ta phong tặng danh hiệu cao quý Bà mẹ Việt Nam anh hùng.Từ lòng trân trọng và biết ơn ông cùng gia đình vẻ vang của ông, chúng tôi đã tìm hiểu qua tư liệu, đồng nghiệp và xin được ghi lại đôi nét về những chặng đường đã đi qua của ông, với hy vọng góp đôi chút vào trang sử của nhiếp ảnh cách mạng miền Nam.Sinh năm 1913 tại Vĩnh Châu, Sóc Trăng , Trần Bỉnh Khuôl, thường gọi là “Hai Nhiếp”.

Ngày 9/3/1963, bộ đội Tiểu đoàn U Minh 1 Cà Mau hành quân đến trận địa.

Năm 11 tuổi, ông mồ côi cả cha mẹ, sớm bắt đầu một cuộc sống vất vả với đủ nghề khác nhau như vẽ truyền thần, chụp ảnh tiệm tại thị xã Bạc Liêu cho đến ngày Cách mạng tháng Tám thành công năm 1945.Ở tuổi 33, ông lên đường đi kháng chiến, trở thành một chiến sỹ hoạt động gan dạ ngay trong lòng địch ở tỉnh Bạc Liêu. Từng bị Pháp bắt và đày ra Côn Đảo, nhưng ông lại vượt ngục trở về tỉnh nhà, hoạt động ở cơ quan Tuyên huấn huyện Thanh Trị.Sau khi kết thúc cuộc kháng chiến 9 năm, Trần Bỉnh Khuôl được bố trí hoạt động bí mật ở cơ sở. Năm 1961, do có năng khiếu về nhiếp ảnh và về truyền thần, ông được tổ chức điều động đến cơ quan thông tấn báo chí khu 9, trực tiếp làm việc tại phòng Điện ảnh - Nhiếp ảnh. Về sau, phòng này tách làm hai theo chuyên môn. Phòng Nhiếp ảnh do Trần Bỉnh Khuôl làm Trưởng phòng. Thoạt đầu, phòng có Lê Văn Trà (Út Minh) rồi được bổ sung Võ An Khánh, Nguyễn Hoàng Phước, Phạm Quang Hiến…

Trong suốt cuộc kháng chiến chống Mỹ, Phòng Nhiếp ảnh khu 9 biên chế 21 lượt người, gồm những phóng viên dũng cảm, xông xáo, ghi được nhiều hình ảnh chiến đấu của bộ đội ta và các cuộc nổi dậy của nông dân phá “ấp chiến lược”, “ấp dân sinh”. Ngoài Trần Bỉnh Khuôl, một số thành viên của phòng đã hy sinh anh dũng trong khi làm nhiệm vụ, đó là: Huỳnh Văn Hữu, Nguyễn Thắng, Khắc Tâm, Cổ Phách, Trần Văn Dũng, Thượng - Tự Thưởng.Phòng Nhiếp ảnh khu 9 là một đơn vị được biết đến với những tên tuổi có nhiều thành tựu như: Võ An Khánh, Phạm Quang Hiến, Lê Minh Đạt, Mai Tấn Đạt, Nguyễn Kiên Hùng, Nguyễn Hoàng Phước.v.v… Họ đã cùng bộ đội hành quân sông nước, phá đồn diệt địch, hỗ trợ nông dân ở những nơi địch gom dân “tát nước, bắt cá” (là cán bộ), du kích giải phóng, diệt tàu địch trên sông, thu vũ khí, chụp ảnh nhân dân xây dựng chính quyền cơ sở, hoạt động trên các lĩnh vực: sản xuất nông nghiệp, văn hóa, giáo dục, làm nhiệm vụ dân công, đồng thời ghi lại bằng hình ảnh những tội ác của giặc đánh bom, tàn phá xóm làng, đình chùa miếu mạo, những cảnh đồng bào ta bị bắn giết hết sức dã man.Trần Bỉnh Khuôl đã có mặt và đi đầu trong những chuyến công tác đầy lửa đạn, đầy thử thách giữa sống và chết như thế. Sau khi ông hy sinh, các đồng nghiệp ưu tú của ông đã lần lượt đảm nhiệm chức danh Trưởng phòng Nhiếp ảnh TTXGP khu Tây Nam Bộ: Nguyễn Hoàng Phước, Võ An Khánh, Phạm Quang Hiến.Đã ngót nửa thế kỷ Trần Bỉnh Khuôl và một số đồng nghiệp của ông vĩnh biệt đồng bào, đồng chí ở Bạc Liêu, ở Tây Nam Bộ, nhưng mọi người vẫn luôn luôn nhớ đến hình ảnh của các nhà nhiếp ảnh cách mạng, nhớ đến văn phòng - trụ sở của cơ quan nhiếp ảnh giải phóng này - đó là một buồng tối ở vào góc khuất xóm dân cư sơ tán của những người nông dân trong rừng đước cổ thụ U Minh. Nó giống như một căn lều xung quanh về kiểu dáng, có mái và vách là hai lớp lá dừa nước chằm kép độn giữa là vỏ cây tràm banh ra. Ngày ấy, U Minh muỗi nhiều như trấu vãi! Những chiều mưa lâm thâm, đi trong rừng muỗi đeo  vàng mình.

Áp sát trận địa và diễn biến trận đánh

Bất kể ngày hay đêm đều phải chui vào mùng làm việc. Mùng vải may rộng, đốt đèn dầu, có thể ngồi in ảnh luôn. Làm việc chừng một giờ, muội đèn đóng đen kín hai lỗ mũi! Vì thế, có những anh em đau họng, sốt rét, tê liệt. Vô cùng gian khổ, song, họ vẫn nói với nhau: Người có chết thì phải chịu, nhưng không để mất máy ảnh, không để mất phim tư liệu! Trong gian khổ, hy sinh, ai nấy vẫn chỉ mong được đi công tác, được ra với dân đó là hạnh phúc!Từ 1970 trở về sau, căn cứ phòng nhiếp ảnh Tây Nam Bộ đặt trên khu đất cao trong rừng sâu, không có kênh rạch, ra vào rất khó khăn. Không có cá ăn, phải thường xuyên lấy bột ngọt làm canh, đọt choại làm rau. Nước tắm, nước uống rất thiếu. Vậy mà vừa ở yên, bị địch ném bom lại phải chuyển chỗ. Có lần biệt kích vào tận nơi, bắn chết các nhân viên phòng ảnh. Đêm, trực thăng bay soi đèn cho một chiếc bắn cháy nhà… Họ đã cùng nhân dân trải qua cuộc càn quét của địch mang tên Chiến dịch nhổ cỏ rừng U Minh. Chính tại đây, Võ An Khánh - một đồng nghiệp trẻ tuổi của Trần Bỉnh Khuôl đã ghi lại hình ảnh Trạm chăm sóc thương bệnh binh chạy giặc - sau này được một nhà bình luận nhiếp ảnh Mỹ đánh giá là “một trong những bức ảnh giá trị nhất của một phóng viên chiến trường”.Cũng như Võ An Khánh, năm 2007, Trần Bỉnh Khuôl đã được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật với chùm tác phẩm “Mặt trận và bộ đội tỉnh quyết tiêu diệt đồn giặc ở Chi khu Đầm Dơi (huyện Cái Nước, Cà Mau)”.

T.Đ

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 6/2015)