Khái lươc lịch sử nghệ thuật thị giác Hoa Kỳ: Nghệ thuật Hoa Kỳ thế kỷ 19

Một nước Mỹ độc lập tạo cơ hội nhiều hơn cho công dân, trong đó có cả các nghệ sỹ. Mặc dù nhiếp ảnh (được phát minh ra năm 1839) cuối cùng đã thay thế hội họa với vai trò làm phương tiện ghi chép biên niên sử của các sự kiện, kinh nghiệm và sinh hoạt đời sống, song các họa sỹ vẫn được xã hội Hoa Kỳ thế kỷ 19 rất trọng dụng. Các thể loại tranh chân dung cũng như tranh phong cảnh - đặc biệt là những khung cảnh hoang sơ - vẫn được đặt hàng khá nhiều.

Thomas Cole, Phong cảnh pháo đài Putnam, 1825, sơn dầu, Sưu tập của Viện Mỹ thuật Pennsylvania ở Philadelphia (P.A.F.A.), Philadelphia

Hai phong cách hội họa phong cảnh nổi tiếng của Hoa Kỳ thế kỷ 19, đều khá lãng mạn, là trường phái Hudson River (Hudson River School, khoảng 1820-1865) chịu ảnh hưởng rất lớn từ Thomas Cole và trào lưu Luminism (tạm dịch: Ánh sáng, khoảng 1850-1875). Ngoài ra, một vài phong cách  khác cũng khá nổi bật như trường phái Barbizon Pháp (chuyên vẽ phong cảnh dã ngoại) hay phong cách Tonalism (tạm dịch: Tổng phổ” nổi lên trong thập niên 1880 - 1890). Họa phái hội họa nổi tiếng sớm nhất tại Hoa Kỳ là Trường phái Hudson River - nổi lên từ đầu thập niên 1820. Họa sỹ Thomas Cole (1801 - 1848) là người tiên phong của phong trào này cùng với Albert Bierstadt (1830 - 1902, sinh ra tại Đức), Frederic Edwin Church (1826 - 1900), Thomas Doughty (1793 - 1856) và một vài người nữa. Cũng như với âm nhạc và văn học, đã đến lúc các nghệ sỹ nhận thức ra rằng thế giới mới của Tân Thế giới (Châu Mỹ) là những đối tượng tuyệt vời nhất cho họ; trong trường hợp của Trường phái Hudson River thì việc tiến sang bờ Tây đã giúp các nghệ sỹ có được những bức tranh tuyệt vời thể hiện những cảnh đẹp siêu phàm của miền biên viễn. 

Thomas Eakins, Cô Amelia Van Buren, khoảng 1891. Sơn dầu. Bảo tàng Phillips Collection, Washington D.C.

Cái nhìn bộc trực và giản dị của họa phái Hudson River đã ảnh hưởng và truyền cảm hứng cho nhiều nghệ sỹ thế hệ sau, như John Kensett (1816-1872) và trào lưu Luminism, George Inness (1825-1894, người mang phong cách Babizon Pháp tới Mỹ) và các họa sỹ của phong trào Tonalism trong đó có một số họa sỹ tên tuổi như Albert Pinkham Ryder (1847 - 1917), Ralph Blakelock (1847 - 1919), và Winslow Homer (1836 - 1910) - họa sỹ vẽ tranh phong tục hàng đầu, cũng là một trong những họa sỹ nổi tiếng nhất của Mỹ có biệt tài miêu tả thiên nhiên với một lối vẽ phản ánh rõ nét tinh thần avant-garde của Mỹ. Một số nghệ sỹ Luminism nổi danh khác là Martin Johnson Heade (1819-1904), Sanford Gifford Robinson (1823-1880), Jasper Francis Cropsey (1823-1900), William Trost Richards (1833-1905) Norton Bush (1834-1894), Edmund Darch Lewis (1835-1910), Alfred T. Bricher (1837-1908), Thomas Moran (1837-1926). Họa sỹ tranh phong cảnh Robert S. Duncanson (1821 - 1872), cũng thuộc họa phái Hudson River, là một trong những họa sỹ người Mỹ gốc Phi quan trọng đầu tiên. John James Audubon (1785 - 1851) một nhà điểu cầm học, nhà nghiên cứu thiên nhiên gốc Pháp, với những bức tranh tư liệu độc đáo mô tả các loài chim, đã trở thành một trong những họa sỹ vẽ thiên nhiên quan trọng nhất Hoa Kỳ. Các tác phẩm chính của ông tập hợp trong ấn phẩm Các loài chim ở Mỹ (1827-1839) cho đến nay vễn được xem là một trong những công trình nghiên cứu về chim tốt nhất đã từng công bố trên thế giới. Edward Hicks (1780 - 1849), một họa sỹ dân gian Mỹ, cũng là một chức sắc quan trọng của Hội Bạn hữu (một tổ chức của những người Thanh giáo Mỹ), với những tác phẩm nghệ thuật của mình đã trở thành một biểu tượng tinh thần của các tín hữu Thanh giáo (Quaker). Những miền cương vực xa xôi khác của Hoa Kỳ cũng có nhiều họa sỹ thành danh trong thế kỷ 19. Tại vùng Đại Tây (Great West), dòng tranh mô tả sự hùng vĩ của cảnh quan và nền văn hóa của cư dân bản địa cũng đã trở thành một thể loại riêng biệt. George Catlin (1796-1872), họa sỹ, nhà văn, nhà lữ hành, là người đã vẽ miền Tây và người dân ở đó trung thực nhất. George Caleb Bingham (1811-1879) có nhiều tác phẩm kinh điển vẽ về vùng sông nước Missouri trong khi Frederick Remington (1861-1909) nổi tiếng nhất về tranh cao bồi miền Tây. Họa sỹ Charles M. Russell (1864 - 1926) với hơn 2000 tranh vẽ về vùng Cựu Tây (Old American West), phong cảnh, thổ dân da đỏ và các chàng cao bồi, hay nhiếp ảnh gia Edward S. Curtis (1868 - 1952) và nhiều nghệ sỹ khác đã ghi lại khá thành công những di sản miền Tây và Cựu Tây Hoa Kỳ thông qua các tác phẩm nghệ thuật của mình. Trong số các họa sỹ vẽ tranh chân dung ở Mỹ thế kỷ 19, nhiều người không được đào tạo bài bản, ví dụ như Ammi Phillips (1788 - 1865), và cũng có những họa sỹ trường quy được đào tạo theo truyền thống châu Âu như Thomas Sully (1783 - 1872) và G.P.A. Healy (1813 - 1894). Cuộc sống tầng lớp trung lưu và tranh sinh hoạt đời thường đã được họa sỹ Thomas Eakins (1844 - 1916) thể hiện trung thực, không hề tô vẽ hay cắt xén, mang hơi hướng lãng mạn, đài các. Tuy không đặc biệt thành công lúc sinh thời, nhưng đời sau đã công nhận ông là một trong những nghệ sỹ quan trọng nhất của nước Mỹ. Một trong những học trò của ông là Henry Ossawa Tanner (1859 - 1937) đã trở thành họa sỹ Mỹ gốc Phi đầu tiên thành công vang dội ở tầm quốc tế. Trong số các họa sỹ vẽ tranh tiểu họa và tranh tĩnh vật theo phong cách trompe-l’oeil (“nghệ thuật đánh lừa thị giác”), đa số đều xuất thân từ Philadelphia, có những gương mặt hàng đầu là Raphaelle Peale (1774-1825, một người trong gia đình họa sỹ nhà Peale), Michael William Harnett (1848 - 1892) và John F. Peto (1854-1907). Điêu khắc gia Hoa Kỳ thành công nhất trong thời đại mình là Hiram Powers (1805-1873); ông đã rời nước Mỹ ở tuổi 30 và dành phần phần còn lại của đời mình ở châu Âu, nơi ông đã áp dụng lối tạc tượng khỏa thân truyền thống để sáng tác nên những pho tác phẩm điêu khắc đẹp nhất của mình, ví dụ như Eva bị cám dỗ (1842). Cho đến giữa thế kỷ 19, tranh phong cảnh vẫn được xem là hiện thân của chủ nghĩa dân tộc lạc quan, với những phong cách biểu hiện khá đặc trưng của hội họa phong cảnh Hoa Kỳ. Song bắt đầu từ những năm 1870, xu hướng tranh phong cảnh dựa trên trí tưởng tượng đã không còn chiếm địa vị độc tôn như trước, vì vậy, cùng với sự lu mờ dần của trường phái Hudson River, nhiều nghệ sỹ Mỹ đã tìm đường ra nước ngoài để học hỏi cũng như tìm nguồn cảm hứng mới. Nhiều họa sỹ Tonalist, như George Inness và Alexander Wyant (1836 - 1892), đã nhanh chóng hấp thu ngôn ngữ hội họa phong cảnh của trường phái Barbizon Pháp. Một số họa sỹ Hoa Kỳ quan trọng khác cũng đã dành nhiều năm sống và hoạt động nghệ thuật ở châu Âu, đặc biệt là Mary Cassatt (1844-1926), James McNeill Whistler (1834-1903) và John Singer Sargent (1856-1925, họa sỹ vẽ tranh chân dung thành công nhất của thời đại ông), tất cả đều chịu ảnh hưởng của trường phái Ấn tượng Pháp. Họa sỹ Theodore Robinson (1852-1896) đến Pháp năm 1887, kết bạn với Monet và trở thành một trong những họa sỹ Mỹ đầu tiên áp dụng những kỹ thuật hội họa tân tiến. Trong những thập kỷ cuối của thế kỷ 19, phong cách Ấn tượng Mỹ với các họa sỹ tiêu biểu như Childe Hassam (1859-1935) và Frank W. Benson (1862-1951) đã khá phổ biến, song chủ nghĩa Hiện thực Mỹ vẫn chi phối hơn cả. So với tranh phong cảnh và tranh chân dung, truyền thống tranh vẽ các đề tài lịch sử trong hội họa của Hoa Kỳ (History Paitings) thế kỷ 19 tuy ít phổ biến hơn song cũng được nhiều họa sỹ theo đuổi, mà đại diện tiêu biểu nhất là Emanuel Gottlieb Leutze (1816-1868), một họa sỹ gốc Đức - người được các nhà sử học nghệ thuật đánh giá là họa sỹ giỏi nhất về đề tài lịch sử mà kiệt tác nổi tiếng của ông là bức Washington vượt sông Delaware. Các bức tranh lấy đề tài lịch sử và quân sự của William B.T. Trego (1858 - 1909) chỉ được công bố rộng rãi sau khi ông mất (theo nhà nghiên cứu Edwin A. Peeples, ‘có lẽ không một cuốn sách lịch sử Hoa Kỳ nào mà lại không có tranh của Trego’).

Hiram Powers, Eve bị cám dỗ, 1842, tượng thạch cao, Bảo tàng Nghệ thuật Mỹ Smithsonian, Washington D.C

Daniel Chester French, Đài tưởng niệm John Boyle O'Reilly, 1896, Cụm tượng đồng. Boston

Emanuel Gottlieb Leutze, Washington vượt sông Delaware, 1851, sơn dầu, Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York

Trong những năm cuối thế kỷ 19, nhiều họa sỹ như Thomas Eakins, Winslow Homer, và Eastman Johnson (1824 - 1906) cũng đã tập trung vào các đề tài bản địa với phong cách hiện thực chủ nghĩa, đề cao sức mạnh xứ sở cũng như tinh thần Mỹ. Ngoài ra, lịch sử sôi động của Hoa Kỳ trong thế kỷ 19 đã được xiển dương trong nhiều tác phẩm điêu khắc tượng đài có giá trị, ví dụ như các tác phẩm tưởng niệm hoành tráng của điêu khắc gia Daniel Chester French (1850-1931). Các phong cách chính của nghệ thuật kiến ​​trúc Hoa Kỳ trong suốt 19 thế kỷ là Phục hưng Hy Lạp, Phục hưng Gothic, Đế chế II, cùng với một số thiết kế theo phong cách Hy-La. Xu hướng Phục hưng Hy Lạp xuất hiện đầu tiên, dẫn đầu bởi Thomas Jefferson, Benjamin Latrobe và Charles Bulfinch. Lối thiết kế theo phong cách kiến trúc Tân Gothic (Neo-Gothic) thể hiện rõ nét trong những công trình của Richard Upjohn (1802-1878) và James Renwick (1818-1895), trong khi phong cách La Mã đã được Henry Hobson Richardson (1838-1886) theo đuổi. Ít phổ biến hơn thì có phong cách Beaux-Arts - một thứ kiến trúc hỗn hợp của Tân-Phục hưng (Neo-Renaissance) và Tân-Barốc (Neo-Baroque) - đặc biệt được Richard Morris Hunt (1827-1895) và Cass Gilbert (1859-1934) ưa thích. Trong khi đó, các tòa nhà chọc trời đầu tiên đã được xây dựng theo thiết kế của trường phái kiến trúc Chicago (khoảng 1880-1910) dẫn đầu bởi William Le Baron Jenney (1832-1907). Trong suốt thế kỷ 19, nền nghệ thuật Hoa Kỳ phát triển rất mạnh cùng với sự ra đời của nhiều tổ chức, đoàn thể. Viện Hàn lâm Nghệ thuật Hoa Kỳ (The American Academy of Fine Arts) thành lập năm 1802 và duy trì hoạt động cho tới năm 1841 thì được thay thế hoàn toàn bởi Học viện Thiết kế Quốc gia với tên gọi ban đầu là “Hội phát triển nghề vẽ”. Cho đến thế kỷ 20, Học viện Thiết kế Quốc gia vẫn là một tổ chức nghệ thuật năng động nhất ở Hoa Kỳ, song theo thời gian, bản chất bảo thủ và xơ cứng của cơ quan này đã khiến nó mất dần ảnh hưởng và vai trò tập hợp lực lượng, trở thành một kiểu “di tích” lịch sử không còn sức sống.

(còn tiếp)