LẠI DIỄN ĐÀM HIỆN THỰC VÀ LÃNG MẠN

Trong ngôi nhà nhỏ 5 tầng tại khu phố cổ, tôi được sống với một không gian Hà Nội xưa, thanh tịnh và lịch lãm. Xung quanh tôi toàn ảnh, ảnh thấm đậm trong mọi ngóc ngách nơi này, đầy ắp trong con người ông, có lẽ cả trong cô bé phụ việc ở cửa hiệu ảnh của gia đình. Cái không gian thật thú để đàm đạo về ảnh.

Lại Diễn Đàm sinh ra tại Văn Lý, Hải Hậu - Nam Định. Là người Thành Nam nhưng ông về Hà Nội sống từ những năm 60 của thế kỷ trước, tốt nghiệp ngành Thư viện, nhưng chẳng nơi nào níu kéo được ông lâu. Bỏ nghề Thư viện đi học vẽ, rồi học cả nhạc, về làm việc chân trong chân ngoài tại Sở Văn hóa Thông tin Hà Nội. Vốn có hoa tay, ông đi vẽ cho đoàn Tuồng Liên khu 5, Bảo tàng Thái Nguyên…Có lẽ nơi ông làm việc lâu nhất là ở Bộ Nội thương, được đến năm 1992, ở đây ông đã tìm được một nửa của cuộc đời mình. Ông là người có suy nghĩ sâu sắc, pha chút lãng mạn nên tác phẩm của ông thường thiên về nghệ thuật. Ông gửi gắm ước mơ vào mỗi tác phẩm của mình.

NSNA Lại Diễn Đàm

Lại Diễn Đàm - Nhiếp ảnh gia sống được với nghề

Cửa hiệu ảnh 4B Đinh Liệt, nhà ông, nằm nép mình khiêm tốn bên góc của một khu thương mại cổ kính của đô thành. Nhỏ nhắn, không trang trí màu mè, nhưng sự xuất hiện của những bức ảnh rất bắt mắt lại tạo cho nó một phong cách riêng rất ấn tượng. Nhiều người thường ghé qua đây để xem ảnh, tìm mua những bức ảnh ưa thích. Phần đông là những thương nhân và du khách. Qua những bức ảnh người ta tìm được những nét văn hóa riêng biệt của vùng đất này.

Bên chung trà, ông nói với tôi - Ảnh là bài văn không lời, văn là người và ảnh cũng là người. Nhiếp ảnh là hoạt động sáng tạo, nó chi phối bởi quy luật hình thức và nội dung, nhưng lại không bao giờ phụ thuộc vào nó! Con người bất kể ai, bất kể trình độ học vấn nào đều có thể cầm máy ghi hình. Người cầm máy muốn có nhiều bức ảnh nghệ thuật để nói lên tư tưởng tình cảm của mình gửi gắm qua tác phẩm đến được với người thưởng ngoạn. Nhưng trong thực tế không phải ai cầm máy cũng chơi ảnh nghệ thuật được. Người cầm máy chơi ảnh nghệ thuật phải có năng khiếu nhất định, có ý tưởng tốt, dồi dào cảm xúc và cần có kiến thức cơ bản về nghệ thuật.

Trên đê làng Cói. Ảnh: Lại Diễn Đàm

Tìm đến đây mua ảnh còn có nhiều người nước ngoài, họ nói ảnh của ông chụp đẹp. Đối với người Việt Nam đó là một lời ngợi khen, nhưng đối với người phương Tây, đó còn là một sự giãi bầy. Các nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam ra sức đi tìm cái đẹp, đẹp là tiêu chí số một. Vì thế nhiều người rất quan tâm đến bố cục tạo hình, những yếu tố thu hút thị giác... , để rồi cái “khoảnh khắc quyết định” trong ảnh (Henri Cartier-Bresson) ít được quan tâm. Quả thực những bức ảnh như thế “đẹp”, nhưng đẹp một cách nhạt nhòa. Ảnh của Lại Diễn Đàm thì khác, ông quan tâm tới những hình ảnh có nội dung biểu trưng mạnh gây được cảm xúc cho người xem có chứa đựng “ngôn ngữ nhiếp ảnh”. Bởi vậy ảnh của ông không phải là bản sao của sự kiện, ở ông việc bấm máy là một hành động cảm nhận, mang tính phát hiện, dò tìm. Điều này tạo thành phong cách của riêng ông. Và tôi hiểu được rằng vì sao nhiều người nước ngoài yêu thích ảnh của ông. Lại Diễn Đàm là một trong số ít những nhiếp ảnh gia của Việt Nam sống được bằng nghề.

Lại Diễn Đàm, một cái nhìn hiện thực và lãng mạn

Tiếp cận hiện thực, nhưng ông lại mang xúc cảm lãng mạn như làn gió mát lành đầy hương sắc đến với chúng để khơi gợi và phát triển những xúc cảm tốt đẹp cho con người khi đối diện với hiện thực. Ông là vậy, với những mảng đối lập mà thống nhất. Ông chú ý nhiều tới những đề tài khám phá cuộc sống, có thể nói ông đã dùng văn hoá để phát hiện ra văn hoá. Lại Diễn Đàm lặn lội về Hải Hậu, Nam Định tới hai ba lần chỉ để chụp một người phụ nữ đội con bằng thúng ở trên đầu. Ông biết rằng nơi đây còn rơi rớt lại thói quen này từ những năm tháng xa xưa.

Theo mẹ đi chợ. Ảnh: Lại Diễn Đàm

Đối tượng nhiếp ảnh của ông là những điều bình dị trong cuộc sống: một giọt sương, một nhành hoa nở, một người dân quê…, ông tái hiện thế giới một cách khách quan có chứng kiến. Lại Diễn Đàm tiếp cận cuộc sống từ nhiều hướng khác nhau. Thí dụ bức ảnh “Chợ quê”, để tiếp cận bức ảnh, tác giả chú ý để người xem tiếp cận từ hai hướng. Hướng thứ nhất từ trên xuống dưới, là toàn cảnh mái lá của những chợ truyền thống ở những vùng nông thôn đồng bằng Bắc bộ, những vệt nắng, hai chàng trai mới lớn phía sau làm cho bức ảnh có chiều sâu. Hướng thứ hai nhìn ngang là hình ảnh mấy bà bán hàng chụm đầu nướng ngô cuối buổi chợ chiều, hai người đang buộc hàng lên xe đạp chuẩn bị về nhà, trên con đường phía trước là người đàn bà và con chó đang đi làm cho bức ảnh càng thêm sinh động và đậm đặc chất quê. Bức ảnh tạo được cảm xúc cho người xem, có cảm giác như được chứng kiến thời gian đã trôi qua trên từng lớp mòn của lá cọ. Tất cả tạo ra sự liên tưởng, đưa người ta trở về với những ký ức làng. Một thí dụ nữa là bức ảnh “Trên đê làng cói”, ở đây tác giả cố để máy với tốc độ vừa phải, và chọn đúng thời điểm bấm máy để những sợi cói vần vũ, giao hòa với bầu trời rực ánh hồng buổi hoàng hôn. Trong bức ảnh của ông có thơ, có nhạc.

Còn bức ảnh “Lộc vừng đỏ” lại tạo cho người xem một cảm giác thư thái dễ chịu. Xem ảnh người ta thấy như được đứng trước khung cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp. Thảm lá vàng quanh gốc cây tạo cho ảnh của ông có tính động cả trong sự tĩnh lặng, ta cảm nhận được cả sự xao động của những chiếc lá mỗi khi gió chuyển mình. Để người xem tưởng tượng được những cái động trong một hình ảnh tĩnh chính là cái tài của Lại Diễn Đàm. Cỏ cây hoa lá đã hoà nhập vào ông tạo nên một khung cảnh hữu tình đến như vậy. Sự tươi xanh của cây cỏ phía sau bức ảnh đã thổi vào sự già nua, cũ kỹ của những chiếc lá vàng như một liều thuốc hồi sinh.

Phố cổ ven đô. Ảnh: Lại Diễn Đàm

Những tác phẩm của ông đi vào lòng công chúng không phải lúc nào cũng là những cảm xúc ngọt ngào của một buổi chiều mùa thu hay sự ngây ngất trước vẻ đẹp của phong cảnh núi non hùng vĩ hoặc vẻ đẹp thuần khiết của một thiếu nữ thôn quê. Tỉ dụ như bức ảnh “Người đàn bà đánh giậm”, bức ảnh vừa có tính hiện thực, vừa có tính biểu trưng, lãng mạn. Cái tài của tác giả ở đây không chỉ là một ý tưởng cụ thể, cách lựa chọn nhân vật mà còn là việc sử dụng ánh sáng chếch bên đã làm nổi rõ hai nhân vật một cách sinh động.

Lại Diễn Đàm - Người gom nhặt những ký ức

Vâng, ký ức là khơi gợi những gì trong quá khứ, được con người lưu giữ trong bộ nhớ qua sự nhìn nhận đánh giá chân thực của cuộc sống. Bảo tồn là hoạt động thụ động, còn lưu giữ là hoạt động một cách chủ động, nó hàm chứa trong đó sự sáng tạo. Theo quan điểm này, Lại Diễn Đàm đúng là một người cóp nhặt ký ức đầy sáng tạo.

Có những hình ảnh bình thường trong cuộc sống, nhưng thông qua cái nhìn và cách thể hiện của Lại Diễn Đàm thì trở nên sinh động lạ thường: cái không gian chật hẹp của gian bếp trong ảnh “Nghề tằm truyền thống”, lộn xộn nào nong, nào chậu, nào khung cửa… lại trở nên có sức sống kỳ lạ. Đặc biệt là những vệt nắng trên lưng áo người đàn bà phía sau hiển nhiên đã nối cái không gian bếp với bên ngoài, tạo ra được cái chiều sâu cho ảnh. Ông rất chú ý tới những chi tiết mang hồn sống trong bất kỳ không gian nào mà ông tìm kiếm. Cách xử lý điểm sáng và độ tương phản làm cho hình ảnh đọng và nổi bật, nói lên được những điều nội dung bức ảnh cần thể hiện. Bố cục giữa điểm sáng - tối, tương đồng về mặt hình hài, tạo tư duy cho người xem vượt ra khỏi khuôn hình. Cách sử dụng ánh sáng của ông trong các tác phẩm tạo sự liên tưởng giữa các không gian khác nhau, tạo ra mảng khối (giả như thật), dẫn người xem về một cuộc sống của quá khứ ở trong hiện tại.

Mưa trên phố cổ. Ảnh: Lại Diễn Đàm

Ông không còn trẻ so với lớp người đương đại, nhưng có cái nhìn tràn ngập hơi thở cuộc sống, góc nhìn đa dạng, mới mẻ giàu cảm xúc. Từ “Chợ quê”, “Góc phố”, cho đến “Phố ngoại ô”, những bức ảnh này không dập khuôn theo những lối mòn. Hiện nay, đời sống đương đại cực kỳ sôi động với thế giới ảo và thực đan xen và chồng lấn lại thôi thúc ông khám phá đi tìm chính bản thân mình, góp nhặt những mảnh ký ức xưa!

Lại Diễn Đàm đến với nhiếp ảnh khá thuận lợi với vốn kiến thức rất cơ bản về mỹ thuật, về ngôn ngôn ngữ tạo hình. Vậy nên trong ảnh có  hình khối, đường nét, độ đậm nhạt và màu sắc rất chuẩn xác, khiến cho ảnh của ông có không gian, có thời gian và ẩn chứa nhiều sự gửi gắm trong mỗi khuôn hình.

Nghề tằm truyền thống. Ảnh: Lại Diễn Đàm

Ông sàng lọc những ký ức đẹp nhất để phát hiện và tái tạo. Ông hướng ống kính của mình vào những công việc gắn bó với cuộc sống con người, vào cánh đồng quê, làng mạc, để nhìn thấy những phận người, phận làng, nổi trôi theo đời sống. Tác phẩm “Đi nhận Huy chương về” là một minh chứng thú vị cho điều này ở nơi ông. Ký ức của Lại Diễn Đàm có cái vẻ bình yên của những ngôi làng xưa, của cánh đồng cói, của vạt nắng chiều, của những gương mặt ẩn chứa dấu thời gian, mỗi bức ảnh là một câu chuyện mà ông muốn kể. Ảnh của ông có sự êm đềm, bình dị của một vẻ đẹp khởi nguyên của cây đa, bến nước, góc phố trong những buổi sớm nắng chiều mưa. Ông chụp như một nỗi ám ảnh, một niềm đam mê, bất kể thời tiết mưa hay nắng để ghi lại cuộc sống quanh mình.

  Lại Diễn Đàm là một tên tuổi lớn trong làng ảnh Việt Nam, ảnh của ông là cái nhìn đầy mới mẻ, sáng tạo và giàu tính nhân văn. Khi chụp ảnh có lẽ ông không chỉ chú ý tới kỹ thuật và ánh sáng, mà còn hướng nhiều hơn tới tình cảm của đối tượng. Đời sống trong ảnh của ông cũng là hiện thực, nhưng là hiện thực của cuộc sống điển hình - Mà sáng tạo trong hiện thực chính là cải tạo hiện thực. Những tác phẩm của ông là minh chứng cho điều này.                               

N.T