Lấp lánh vàng son một thuở

Một cuộc triển lãm thú vị đang diễn ra tại 17 Trần Quốc Toản (Hà Nội). Đó là triển lãm “Hội họa Nguyễn Huyến”. Nhưng hơn thế, cuộc triển lãm này cho giới yêu hội họa một cái nhìn mới về sơn mài để hi vọng vực dậy những giá trị vàng son xưa cũ.

Cầu Thê Húc trong tranh Nguyễn Huyến.

Người tham gia vẽ tờ tiền “Con trâu xanh”

Triển lãm giới thiệu trên 50 bức tranh sơn mài, sơn dầu và phấn tiên của họa sĩ được sáng tác từ những năm 1940 trở về sau này. Có thể nói, đây là triển lãm khá toàn diện về sáng tác của Nguyễn Huyến bởi chủ đề tranh phong phú từ cá, sen, phong cảnh và con người. Đặc biệt tác phẩm được đi kèm với tên tuổi của họa sĩ Nguyễn Huyến là tuyệt tác “Thác Bờ” cũng được trưng bày tại triển lãm.

Nhưng Nguyễn Huyến là ai? Ngay cả với giới hội họa chuyên nghiệp nhiều người cũng không thực sự tường tận tên tuổi Nguyễn Huyến. Họa sĩ Nguyễn Huyến tên đầy đủ là Nguyễn Đức Huyến (2/5/1915 – 12/7/1994), nguyên quán làng Tư Thế, xã Trí Quả, Thuận Thành, Bắc Ninh. Ông từng học 2 năm tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (trong khoảng 1932-1936). Năm 1937, ông đã được bằng danh dự về hội họa tại Triển lãm của Hội An Nam khuyến khích Mỹ thuật và Kỹ nghệ (SADEAI). Ông đã từng có các triển lãm tranh vào những năm 1939, 1941, 1942 tại Pháp. Có ít nhất 259 nhà sưu tầm cá nhân trong nước và quốc tế sưu tập các sáng tác trong suốt 50 năm hoạt động nghệ thuật của ông. 

Nhắc đến Nguyễn Huyến, nhiều người nhớ đến tờ tiền 100 đồng “con trâu xanh” có sự tham gia của ông. Đó là vào năm 1946, ông là một trong 20 họa sĩ (bao gồm cả nhiều tên tuổi nổi tiếng khác như: Mai Văn Hiến, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Sáng, Lê Phả, Nguyễn Văn Khanh…) tham gia vẽ giấy bạc cho Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Hồi đó, Nguyễn Huyến cùng với KTS Lương Văn Tuất- cán bộ ở Sở Địa đồ Đào Văn Trung thời bấy giờ- được giao vẽ tờ tiền 100 đồng, trong đó Nguyễn Huyến vẽ mặt sau là hình “con trâu xanh” (mang ý nghĩa con trâu là đầu cơ nghiệp của nhà nông). Một số họa sĩ từng biết Nguyễn Huyến cho hay, vì muốn con trâu thật sống động, thanh thoát và có thần nên thay vì ngồi ở xưởng vẽ, ông quyết định chạy ra cánh đồng làng Láng (Hà Nội) để tận thấy một con trâu đang gặm cỏ. 

Lúc phát hành, 100 đồng “tiền Cụ Hồ” bằng 100 đồng bạc Đông Dương, có giá trị 2.700g bạc. Sự tinh xảo của hình ảnh con trâu trong tờ tiền này đến nay vẫn còn gây xúc động với người yêu nghệ thuật. Nếu lấy kính lúp soi kỹ, người ta có thể thấy những vòng xoáy lông trâu hiện rõ ở đầu và mình con trâu vô cùng sống động. Đến nay, tờ 100 đồng vẫn “giữ kỉ lục” là đồng tiền giấy có kích thước lớn nhất.

Nguyễn Huyến còn là một trong những họa sĩ sáng lập Hội Mĩ thuật Việt Nam. Năm 1945, Nguyễn Huyến đã vẽ chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh ngay trong những ngày đón mừng Cách mạng thành công. 

Năm 1950, bức “Tình mẫu tử” (tranh lụa, 120x80 cm) của Nguyễn Huyến đã được Thị trưởng thành phố Hà Nội khi ấy là Thẩm Hoàng Tín mua với giá 10.000 đồng Đông Dương (bằng 270 kg bạc, tương đương 143.000 USD bây giờ).  

Vì thế, cuộc triển lãm “Hội họa Nguyễn Huyến” là một cơ hội quý giá để công chúng tận mắt chiêm ngưỡng những nét tài hoa của ông. Các nhà sưu tầm, các nhà đầu tư, và công chúng yêu nghệ thuật có một cái nhìn đầy đủ và toàn diện về cuộc đời nghệ thuật của một con người tài danh. Không chỉ mang giá trị lịch sử - nhân văn cao cả lưu giữ những năm tháng đáng nhớ của đất nước, các tác phẩm của Nguyễn Huyến, đặc biệt ở mảng tranh sơn mài đã tạo nên những dấu ấn đáng kể về cách tạo hình và màu sắc, vượt qua giới hạn của sơn mài mĩ nghệ thông thường.

Giá trị hội họa từ chất liệu quốc bảo

Một số chuyên gia mĩ thuật đánh giá, những tác phẩm hội họa của Nguyễn Huyến nổi danh không chỉ bởi tài năng, sự sáng tạo tuyệt vời của ông mà nó còn bởi được tạo nên từ chất liệu sơn mài- quốc bảo của hội họa Việt Nam. Tác phẩm Nguyễn Huyến mang tính chất hàn lâm châu Âu kết hợp với chất liệu Việt Nam truyền thống mang lại một trải nghiệm rất khác lạ đối với người xem. Trong các tác phẩm sơn mài của ông, sự kết hợp truyền thống và hiện đại được thể hiện rõ ở kĩ thuật và chủ đề sáng tác. 

Họa sĩ Nguyễn Huyến đang vẽ.

Nguyễn Huyến có kĩ thuật toát tranh điêu luyện. Đây là một kĩ thuật ít người làm được tốt như ông, thể hiện rõ nhất trong loạt tranh cá vàng. Tranh cá Nguyễn Huyến đưa người xem đến một thủy cung với những lớp nước bồng bềnh chân thực. 

Kĩ thuật đắp nổi sơn sống của ông thực sự là một sự thể nghiệm đột phá so với sơn mài truyền thống. Trong khi đó kĩ thuật pha màu tuyệt vời thể hiện ở chỗ màu cam mặt trời hay màu xanh lục bảo của ông rất hiếm xuất hiện trên tranh của các họa sĩ đương thời khác. 

Tranh Nguyễn Huyến sử dụng phương pháp mảng khối của mĩ thuật hiện thực châu Âu. Sơn mài là một chất liệu khó để vẽ hiện thực nhưng Nguyễn Huyến đã chuẩn bị kĩ về hình trước khi phá bỏ các ranh giới giữa các mảng khối, tức là các nét. Để làm được điều này, ông luôn có rất nhiều phác thảo, khảo họa trước khi làm nên một tác phẩm sơn mài.

Nhiều người cho rằng tranh Nguyễn Huyến là tranh mĩ nghệ vì ông vẽ nhiều những bức tranh tương tự nhau nhưng chính họa sĩ Nguyễn Huyến đã phải nói rằng: “Tôi không thể làm lại một bức tranh khác giống như cũ, vì một tác phẩm là cả một quá trình thể hiện, sửa làm lại với các lớp sơn khác nhau, với các cách mài khác nhau cho mỗi một bề mặt trên bức tranh!”

Trái với hình thức vàng son của sơn mài, nội dung sáng tác của Nguyễn Huyến bình dị chân thực. Bên cạnh những chủ đề quen thuộc của họa sĩ đương thời như tĩnh vật, phong cảnh, phụ nữ, Nguyễn Huyến – một người con của Hà Nội lại tìm đến những chủ đề giàu tính nhân văn như những người nông dân, những người dân chài, những người lao động phố thị, những người dân tộc miền núi…

Trải qua thời gian, có những bức hơn 50 năm, tranh phong cảnh Nguyễn Huyến có nét hoài cổ nhưng vẫn gần gũi.     

Cẩm Tú