Lưu Công Nhân - Người của kháng chiến và bình yên

Tôi không nhớ rõ Lưu Công Nhân tuổi Ngọ hay Mùi, Ngựa hay Dê; nhưng biết chắc chắn rằng lúc sinh thời ông có một con ngựa sắt. Đó là chiếc xe đạp mang nhãn hiệu JUNIOR cao lênh khênh rất giống Lưu Công Nhân. Con ngựa sắt đó đã cùng ông rong ruổi khắp mọi nẻo đường thiên lý từ miền thượng du, miền trung du đến vùng đồng bằng lúa mướt xanh hay bãi biển trải dài cát trắng. Con ngựa sắt đó mang theo trên mình chiếc cặp vẽ quét đen sơn ta đã góp phần cùng ông chủ Lưu Công Nhân tạo nên bao nhiêu tranh đẹp giá trị cho đời.
Tôi có nhiều kỷ niệm khó quên với họa sỹ Lưu Công Nhân. Hơn nửa thế kỷ đã qua, nhắc lại làm chi một thời để nhớ, khiến lòng ta phải rưng rưng. Cố nhân xa rồi, biết nhắn cùng ai về lại chốn xưa.

 Chân dung Họa sỹ Lưu Công Nhân

Năm 1958, không hiểu cơ duyên nào tôi và Lưu Công Nhân gặp nhau tại cổng Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam, 42 Yết Kiêu Hà Nội. Lúc đó Lưu Công Nhân đã là họa sỹ thành danh, học trò cưng của thầy Tô Ngọc Vân trong kháng chiến chống Pháp. Tôi chỉ là cậu sinh viên quèn đang học năm thứ nhất, Khoá 1 của Trường. Năm ấy Lưu Công Nhân 26, tôi 21 tuổi, tuy vậy từ đó chúng tôi trở thành bạn vong niên.
Đối với tôi, Lưu Công Nhân là một nhân vật đặc biệt hấp dẫn, một chàng trai hào hoa phong nhã, một họa sỹ chuyên nghiệp tài năng. Suốt đời ông tha thiết muốn dấn thân để đi tìm cái Đẹp, đi tìm bản thân mình, luôn tự hỏi mình là ai trong thế giới nghệ thuật mênh mông. Nhân luôn tự vấn và tự mâu thuẫn với chinh mình. Nhân đã xào nấu đủ kiểu trong căn bếp nghệ thuật của ông. Và cuối cùng bằng hội họa ông muốn phủ nhung gấm lên tấm vải thô trần trụi của cuộc sống những gì ông nhìn thấy.

Lưu Công Nhân, Tĩnh vật với quả thanh long và ngựa đất nung, 1990

 Lưu Công Nhân, Sương sớm trên núi Ba Vì, Sơn dầu , 1993

Lưu Công Nhân vẽ rất nhiều và triển lãm liên tục. Ông đã vẽ bức Một buổi cày ở Kiên An, nơi ông về thâm nhập nông thôn. Lưu Công Nhân làm việc như một người thợ: tĩnh vật hoa lá, rặng nhãn, hàng xoan, đồi cọ, cổng làng, mái đình, chuồng chim, ụ súng, lô cốt bên đường.... trên bờ ruộng loáng nước còn trơ gốc rạ, vài chú vịt tung tăng.... lại nhớ về một ngã ba sông chói nắng với lá đò con đang trở mái sang ngang.
Kể cả trong thời “bao cấp” cho đến nay, Lưu Công Nhân có nhiều triển lãm cá nhân nhất Việt Nam ở Hà Nội và cả Sài Gòn. Tôi cũng 2 lần trưng bày tranh chung cùng Lưu Công Nhân một lần ở Quảng Ninh và một lần ở Tp. Hồ Chí Minh cùng nhà thơ, họa sỹ Phan Vũ.
Trong những chuyến đi dã ngoại thường kỳ của Lưu Công Nhân, trên con ngựa sắt trứ danh và trong chiếc cặp đen quen thuộc cứ đầy dần lên những tấm tranh mới về vùng ông đã đi qua.Lưu Công Nhân sử dụng điêu luyện chất liệu màu nước trên giấy. Vì vậy khi chuyển sang vẽ sơn dầu ông theo quán tính vẫn giữ nguyên cảm quan của mình lúc vẽ màu nước. Nhà thơ Hoàng Hưng có lần nhận xét “Lưu Công Nhân vẽ sơn dầu như vẽ màu nước”. Tuy vậy, Lưu Công Nhân đã để lại cho hậu thế nhiều tác phẩm màu dầu đặc sắc: những cô gái trên xe tải, lớp học bình dân, hố bom, anh quân bưu... rất nhiều chân dung thiếu nữ nông thôn và các em tiểu thư phố thị môi hồng móng tay đỏ ngồi làm mẫu cho Nhân vẽ.

Lưu Công Nhân tranh của Bùi Quang Ngọc

Trong mấy vựng tập tác phẩm của Lưu Công Nhân đã xuất bản, tôi ưng ý nhất bộ tranh màu nước ông vẽ Vịnh Hạ Long, năm 1991. Với những nhát bút cực kỳ khoáng họat và chuẩn xác, ông đã thâu tóm được vẻ đẹp tổng quan toàn cảnh Vịnh Hạ Long khi vùng biển đó vẫn còn những cánh buồm nâu lãng đãng. Trong gần 100 bức thư Nhân gửi mà tôi còn giữ lưu niệm, ông viết “Ngọc ạ, Vịnh Hạ Long sẽ không còn những cánh buồm. Những cánh buồm dân dã với vài mảnh vá thật đẹp rồi đi vào dĩ vãng. Văn minh cơ khí sẽ nuốt mất cúa chúng ta những cánh buồm“.
Thường nhật, Lưu Công Nhân sống điều độ và nghiêm túc. Ông làm việc cần mẫn và có chương trình sáng tác cụ thể từng ngày. Trong quan hệ bạn bè cũng như nhu cầu ẩm thực, Nhân chọn lọc rất kỹ. Ông không uống rượu, cà phê hoặc hút thuốc lá. Thỉnh thoảng ông dùng một chai bia lạnh. Ông ham uống trà, lúc nào cũng có sẵn sàng một hộp chè móc câu Thái Nguyên và một bình nước sôi bên mình. Khi mời khách ông cẩn thận chuyên trà trong những bộ ấm cổ rất quý. Nào Mạnh Thần, nào Thế Đức gan gà hoặc men lam hay bạch định... Lưu Công Nhân cũng là người sưu tập đồ cổ kiểu tài tử.

Tranh của Lưu Công Nhân

Lưu Công Nhân trên con đường sáng tạo nghệ thuật là người gặp nhiều may mắn và thuận lợi. Trời ban cho ông một người vợ tuyệt vời. Bà suốt đời tận tuỵ với chồng con và luôn tạo mọi điều kiện tốt nhất đẻ Lưu Công Nhân làm việc, chính bà cung cấp nguyên liệu vẽ và tạo nơi làm việc cho Nhân dù trong hoàn cảnh nào. Ông là họa sỹ trẻ đầu tiên ở Việt Nam được hưởng trở cấp sáng tác dài hạn, lại đươc nhà nước cho nhà riêng đẻ vẽ ở Thác Bà. Lưu Công Nhân hiểu biết rộng. Ông có một tủ sách về nghệ thuật tạo hình khá đầy đủ và quý hiếm. Lưu Công Nhân sống mạnh mẽ, hơi ngang nhưng rất hài hước và chân tình. Có lần nghe tin cô ngồi mẫu cũ ở Sài Gòn gặp khó khăn, Nhân đã nhờ tôi chuyển ít tiền vào giúp cô.
Tôi có quá nhiều kỷ niệm với Nhân, nhất là thời kỳ vợ ông đi học dài hạn ở nước ngoài. Nhớ những đêm Hà Nội trở rét, hai thằng mặc áo bông đụp, mũ len che tai, lang thang khắp các nẻo đường, góc phố. Những đêm Nô-el rộn rã, những buổi mưa xuân ngày Tết ấm áp cành đào. Hà Nội êm ả của những ngày qua. Lưu Công Nhân sống nhiều năm ở Hà Nội và Hải Phòng. Có một thời gian ông tá túc và vẽ ở Vĩnh Yên. Sau 1975 gia đình Nhân chuyển hẳn vào Sài Gòn ở đường Nguyễn Trãi, Nguyễn Văn Thủ và Nguyễn Kiệm. Cuối đời, ông về ở hẳn Đà Lạt trong ngôi nhà có con đường dốc ven sườn đồi đầy hoa.

Tranh của Lưu Công Nhân

 Tranh của Lưu Công Nhân

Lại nhớ, năm 1973, sơ tán máy bay Mỹ về Phú Thọ, có lần tôi và Nhân cùng đạp xe từ Đoan Hùng về Hà Nội. Tiện đường, chúng tôi ghé thăm và qua đêm trong ngôi nhà tranh trống trải của họa sỹ Trần Lưu Hậu. Dọc đường Nhân không quên ghé vào quán ven đường mua một cân thịt trâu tươi đã làm sẵn để đãi bạn. Gia đình thầy Hậu hồi đó sơ tán theo trường với một đàn con nhỏ nên còn nghèo. Đêm đó trời rét buốt, Hậu phải nhường một chiếc chăn duy nhất cho hai ông bạn, còn bọn trẻ đành tạm dùng quần áo cũ thay chăn. Chưa hết, ngay trong căn nhà đó, đối diện với giường ngủ ông có nuôi một đàn gà để cải thiện. Sáng ra, Hậu định thịt một chú gà mời khách, nhưng Nhân gạt đi mà xin một nồi sắn bở tiễn đưa.
Năm 1979, họa sỹ Bùi Xuân Phái vào Sài Gòn vẽ tranh ở nhà anh Lê Đại Chúc con ông Lê Đại Thanh cạnh bến Bạch Đằng, nhìn ra con phà Thủ Thiêm. Vào tháng 10 năm ấy, trươc khi kết thúc chuyến đi, cụ Phái nhờ Nhân đèo xe đạp đến nhà tôi tận cư xá Thanh Đa để tạm biệt thằng em mà cụ vẫn nhớ. Nhân xách theo một bịch ốc hương mua ở chợ Cầu Muối. Tôi cũng đưa ra một xị rượu đế để đãi hai ông. Uống, ngà say và vẽ. Cụ Phái vẽ rất nhiều trên giấy và bìa, cụ rất nhớ Hà Nội. Quá trưa, chỉ có rượu đế và ốc hương nên quá say và đói. Xin nói rõ, thời đó Sài Gòn thiếu gạo, toàn dân chỉ ăn bo bo và bột mỳ. Hỏi: có gì ăn không. Trá lời: chỉ có mỳ nắm luộc. Hai ông khách xịn gặm mỳ xong, vẽ tiếp. Lưu Công Nhân lại đèo cụ Bùi Xuân Phái trở về trung tâm Sài Gòn.
Trên con đường nghệ thuật gập gềnh, họa sỹ Lưu Công Nhân mải miết đi tìm mình. Trải qua bao nhiêu kiểm chứng trong hội họa, cuối cùng ông cũng dừng lại ở “ngôi nhà hiện thực”. Nghệ thuật trừu tường không phải địa danh để Nhân tìm đến.
Họa sỹ Lưu Công Nhân đã ra đi mãi mãi vào năm 2007 tại Đà Lạt. Ông yên nghỉ trên một sườn đồi thanh thoáng cây cối xanh tươi. Trên mộ chí của ông có khắc mấy chữ mà nhà văn Tô Hoài ghi trên vựng tập “Lưu Công Nhân người của kháng chiến và bình yên”.

B.Q.N

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số Tết tháng 1+2/2014)