Mầu Hoàng Thiết với bộ ảnh Hậu phương thời chiến
Mầu Hoàng Thiết là phóng viên ảnh của Báo Tiền Phong từ năm 1962, cùng làm việc với phóng viên ảnh Mai Nam, người được Giải thưởng Nhà nước năm 2007 cũng về đề tài chiến tranh chống Mỹ cứu nước. Ông Thiết vốn là Việt kiều ở Thái Lan, năm 1950 tham gia Quân tình nguyện Việt Nam ở Thái lan, rồi sang Lào chiến đấu. Đội quân này tự trang bị vũ khí, quân trang, quân dụng, được bà con Việt Kiều và gia đình chu cấp. Ông cùng đơn vị từng chiến đấu ở Hạ Lào từ năm 1950 đến 1954. Hòa bình lập lại ở Đông Dương, đội quân ấy về nước, ban đầu tập kết ở Thanh Hóa, ông được điều làm cán bộ tuyên huấn của Sư đoàn 335 với nghiệp vụ nhiếp ảnh. Khi về Báo Tiền Phong, ông được phân công chụp ảnh các hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản trong phong trào Thanh niên ba sẵn sàng: Sẵn sàng chiến đấu, Sẵn sàng nhập ngũ, Sẵn sàng đi bất cứ nơi nào khi Tổ quốc cần và với tinh thần: Đâu cần Thanh niên có, đâu khó có Thanh niên... Các chủ đề Thanh niên tòng quân, Thanh niên sản xuất giỏi, chiến đấu giỏi, học tập tốt v.v… ở các tỉnh Miền Bắc luôn luôn là đối tượng thể hiện qua ống kính của ông. Tính đến nay, ông sống với nghề ảnh đã hơn 60 năm, hoạt động chính là ảnh báo chí.
NSNA Mầu Hoàng Thiết
Khi xem xét giải thưởng về ảnh chiến tranh, trong rất nhiều ảnh bom đạn ngút trời đầy chất hào hùng của nhiều tác giả, bỗng nhiên các thành viên Hội đồng như chững lại, dịu đi bởi những tấm ảnh Hậu phương thời chiến rất bình dị, đầy lạc quan của Mầu Hoàng Thiết. Đó là cuộc sống thực của hậu phương lớn, nơi không có quân đội Mỹ và quân đội Sài Gòn hành quân tàn sát đồng bào ta, nhưng lại có máy bay Mỹ liên tục oanh tạc. Các đường giao thông, cầu cống, bến cảng, kho bãi, đê điều đều là mục tiêu bắn phá của máy bay Mỹ. Lính Mỹ thì giấu mặt trên trời, nhưng bom đạn Mỹ, cái chết do Mỹ gây ra lại hiển hiện từng ngày, từng giờ dưới mặt đất. Hà Nội, Hải Phòng và các thành phố lớn luôn có báo động, từng hồi còi rú lên, tiếp đó là tiếng phát thanh viên dõng dạc loan báo: Đồng bào chú ý! Đồng bào chú ý, máy bay địch cách Hà Nội 60km,… 30km! Tất cả xuống hầm, các lực lương vũ trang sẵn sàng chiến đấu! Cứ thế, cứ thế, không có một ngày yên ổn. Từ trẻ em đến người già đều sống trong bầu không khí căng thẳng, cảnh giác. Cụm tác phẩm gồm 5 ảnh của Mầu Hoàng Thiết được sinh ra trong khung cảnh đó :
Cành đào quê hương. Ảnh: Mầu Hoàng Thiết
1-Gái làng tiễn trai làng Phú Xá tòng quân (Xã Phúc Xá, Huyện Thanh Trì, Hà Nội, Xuân Tân Hợi, năm 1971). Ở bức ảnh này, hai cô gái có bím tóc dài cười rạng rỡ tặng các chàng trai tân binh một cành đào đẹp rất Hà Nội, đó là cành bích đào được buộc các nhánh lại trong vòng lạt tre, đợi khi lính ta về đến đơn vị gỡ lạt đi, thì cành nhỏ sẽ xòe tròn, nở hoa tưng bừng. Còn các chàng trai không chút ngượng ngùng với nụ cười tươi sáng nhận lấy cành hoa từ tay các cô gái cùng quê. Nào, ai thấy có chút gì là chinh chiến trong hình ảnh này? - Không, đây là giây phút bình yên nhất, hạnh phúc nhất trong lòng người lính trẻ. Đúng như câu hát thời bấy giờ: Yên tâm vững bước mà đi, hỡi người mà em yêu, việc nhà việc nước có em lo vẹn toàn... Vững bước mà đi...
Bé đi sơ tán. Ảnh: Mầu Hoàng Thiết
2- Em đến lớp nơi sơ tán (Con em công nhân Nhà máy in Tiến Bộ sơ tán ở xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Tây, nay là Hà Nội, năm 1967). Bảo đảm tính mạng cho tuổi thơ dưới bom đạn là công việc cấp thiết hàng đầu, đồng thời bảo đảm học tập, vui chơi cho các em, không để cho các em phải nơm nớp sợ hãi chết chóc lại quan trọng không kém. Nhìn các em tươi cười hồn nhiên, cổ đeo mũ rơm, vai đeo túi cứu thương, tay khoác túi sách vở, sao mà yêu, mà thương lũ trẻ thời chiến làm vậy. Các em cười vô tư mà người lớn thì lo nghẹn lòng.
Đón con sau giờ trực chiến. Ảnh: Mầu Hoàng Thiết
3-Đón con sau giờ trực chiến (Thị xã Hải Dương, năm 1967). Hai người mẹ áo thâm, vai đeo súng trường vẫn còn chiếc nón bên hông, mỗi ngươi bế xốc một đứa trẻ, đứa con trai thì cười, đứa con gái thì mếu máo. Một bạn ở góc trái ảnh ngước nhìn lên như thèm mẹ đón, chắc hẳn mẹ em đến muộn... Ngần ấy chi tiết thôi cũng đủ làm chúng ta sững sờ với tình mẫu tử thời lửa đạn, cũng đủ thấy tầm vóc người phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh.
Học và hành. Ảnh: Mầu Hoàng Thiết
4-Học sinh Trường Trung cấp Nông nghiệp Hà Tây học và hành nơi sơ tán. Cảnh các em học sinh soi kính hiển vi ngoài trời, có em thực tập nghe ngóng nhịp mạch của con bò mà chủ của nó là một thiếu nhi... Xem ra sự gắn bó giữa học và hành lúc ấy lại rất thiết thực và hiệu quả. Đây là một ví dụ nhỏ cho chủ trương lấy khoa học kỹ thuật làm then chốt để đẩy mạnh sản xuất trong chiến tranh và chuẩn bị lực lượng cán bộ khoa học kỹ thuật cho hòa bình.
Vựa ngô chống Mỹ huyện Khoái Châu, Hưng Yên. Ảnh: Mầu Hoàng Thiết
5-Vựa ngô chống Mỹ huyện Khoái Châu, Hưng Yên: Bức ảnh cho ta thấy ngô trên xe, ngô trong sọt chất đống, ngô đầy thúng dưới bàn tay các cô gái trẻ. Khuôn mặt các cô sáng sủa, trắng trẻo làm sao. Hoàng Thiết thật khéo trong nghề, ông đã biết sử dụng sự phản quang của những bắp ngô trắng nõn hắt ánh sáng lên gương mặt ngược sáng của nhân vật, xóa đi bóng râm trên mặt. Nhờ vậy mà bức ảnh có độ trong, mịn hài hòa. Cái kỹ thuật tạo hình bằng ánh sáng tự nhiên này chỉ có được ở những tay máy thâm niên và tinh tế.
Với 5 tấm ảnh giản dị như vậy, người xem nhận ra những nét đặc biệt trong cuộc sống bận rộn hàng ngày của nông thôn Miền Bắc thời chiến mà nữ giới trở thành chủ gia đình và là lực lượng trụ cột của địa phương. Ảnh toàn phụ nữ, nhiều phụ nữ, vì nam giới ra trận hết, mặt trận trong Nam, mặt trận ngoài Bắc, rồi cả Lào và Campuchia kêu gọi họ, những nơi ấy lại toàn đàn ông, nhiều đàn ông! Với những con người gọi là yếu đuối - phụ nữ và trẻ em, trong hoàn cảnh chiến tranh rất cam go, vất vả, nhưng họ chủ động tạo cho mình thói quen với nếp sống khẩn trương cảnh giác, chẳng bao lâu tác phong thời chiến đã trở thành nếp sống kiên cường và bình tĩnh của mọi người. Hơn nữa bom đạn Mỹ làm sao có thể trải thảm kín ruộng đồng, núi đồi bát ngát của ta. Mà chiến tranh đâu chỉ có bom đạn, đâu chỉ có thương vong. Vượt qua những hy sinh khủng khiếp do địch gây ra vẫn là cuộc sống vật chất và tinh thần bình thường của con người, vẫn là niềm tin vào tương lai hòa bình, thống nhất đất nước. Cụm ảnh này là một lời giải đáp bằng hình ảnh cụ thể, sinh động, thế nào là hậu phương vững chắc, thế nào là chiến tranh nhân dân ở Việt Nam.
Sẽ có bạn hỏi, cụm tác phẩm này của Mầu Hoàng Thiết xuất xứ là ảnh báo chí, ngay tên ảnh và các lời ghi chú cũng đậm nét thông tin, vậy tại sao lại được gọi là Ảnh nghệ thuật?
Đúng thế! Phóng viên Hoàng Thiết chụp những ảnh này theo phương pháp thông tấn báo chí, với mục đích cung cấp thông tin hình ảnh cho tòa báo. Nhưng với đặc tính tạo hình trực tiếp của nhiếp ảnh, nó mở đường cho những bức ảnh chuẩn mực về nội dung và hoàn hảo về hình thức trở thành những bức ảnh nghệ thuật đích thực. Lịch sử báo chí chỉ ra rằng: Báo chí thế giới và báo chí của ta đã sớm biết khai thác thế mạnh của nhiếp ảnh để thông tin. Thế mạnh lớn nhất của nhiếp ảnh là ghi thực trực tiếp, chính xác, kịp thời và sinh động. Các yếu tố này tạo nên giá trị chân thật, giá trị lịch sử và trường tồn của ảnh. Có người nói đây là sự giao thoa giữa ảnh báo chí và ảnh nghệ thuật. Đấy là cách nhìn từ góc độ báo chí. Còn góc nhìn từ bản chất của nhiếp ảnh thì đó là sự kết tinh của nghệ thuật nhiếp ảnh.
Từ khi cầm máy ảnh đến nay, Hoàng Thiết luôn tâm niệm, nhà nhiếp ảnh phải thường xuyên nâng cao bản lĩnh chính trị, bản lĩnh nghề nghiệp, rèn luyện tay nghề, chụp ảnh phải rõ mục đích, bức ảnh phải hàm chứa nội dung xã hội và có sức cảm hóa người xem. Trong nhiều cuộc trao đổi nghiệp vụ của Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam, ông thường nhấn mạnh tinh thần đó. Và chính từ nhận thức đúng đắn này, cầm máy ảnh đi vào cuộc sống mà ông và Mai Nam mới có những tác phẩm ảnh để đời, trở thành những phóng viên nổi tiếng của Báo Tiền Phong và là nghệ sỹ nhiếp ảnh có vị thế của Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam.
Cụm tác phẩm Hậu phương thời chiến chỉ là một phần nhỏ trong sự nghiệp nhiếp ảnh của Mầu Hoàng Thiết. Năm 2005 ông đã cho ra mắt bạn đọc cuốn sách ảnh Tuổi trẻ thời kháng Mỹ, NXB Văn hóa -Thông tin, tập hợp gần 130 tác phẩm ảnh ưa thích của riêng mình sáng tạo trong nhiều năm. Hiện nay, ông đang lựa chọn thêm những bức ảnh giá trị từ các tập phim ảnh cũ để dựng một triển lãm ảnh hoành tráng về đề tài chống Mỹ cứu nước, tiếp tục thắp sáng ngọn lửa yêu nước qua những bức ảnh sinh động, chuyển tới thế hệ trẻ tinh thần bất khuất của dân tộc ta. Những tác phẩm của ông đã vinh dự được trao giải thưởng Nhà nước năm 2016.
C.C.T