Mỹ thuật Việt Nam ba năm qua góc nhìn từ Hội Mỹ thuật Việt Nam

Từ sau Hội nghị tổng kết ngành mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm do Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm - Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch tổ chức năm 2014 tại Đà Lạt, mỹ thuật Việt Nam đã có những chuyển động cùng với sự phát triển của đất nước, đặc biệt là trong lĩnh vực sáng tác, công bố tác phẩm, quản lý Nhà nước về Mỹ thuật, ý thức tôn trọng pháp luật của các nghệ sỹ tạo hình cả nước trong thời kỳ công nghiệp hóa - hiện đại hóa và hội nhập quốc tế đang tăng cao.

Tác phẩm Những mảnh vỡ từ bầu trời của tác giả Trần Trọng Tri tại Tuần lễ nghệ thuật Flamingo Đại Lải - Art In The Forest 2015

Những tín hiệu vui

Sau khi có Nghị định 113 về hoạt động mỹ thuật, các hoạt động về mỹ thuật đã từng bước đi vào nề nếp, Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, các Sở VHTTDL đã tạo thuận lợi cho các hoạt động, đặc biệt là công bố tác phẩm ở trong nước và nước ngoài. Năm 2015, Chính phủ đã hỗ trợ sáng tạo văn học nghệ thuật (VHNT) 5 năm (2016 - 2020). Ban Tổ chức TW đã có chính sách đối với các văn nghệ sỹ được Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước về VHNT và Nhà giáo Nhân dân từ 70 tuổi trở lên (mỗi tháng được 2 bậc lương cơ bản). Chính phủ vẫn giữ nguyên các biên chế như trước cho các Hội VHNT ở Trung ương và hỗ trợ tài chính cho các hoạt động của các Hội. Thủ tướng Chính phủ ký ban hành Quy hoạch phát triển ngành mỹ thuật đến năm 2020 tầm nhìn 2030, đặc biệt là việc xây dựng các bảo tàng mỹ thuật ở các thành phố trực thuộc Trung ương trước năm 1925.

Hoạt động mỹ thuật vẫn giữ được nhịp độ phát triển cả về đội ngũ và công bố tác phẩm. Sự phối hợp giữa Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm với Hội Mỹ thuật Việt Nam; giữa Hội và các Hội VHNT tỉnh thành vẫn tiếp tục có sự gắn kết, phối hợp trong các tổ chức hoạt động.

Trong điều kiện kinh tế khó khắn, các triển lãm mỹ thuật trong nước và nước ngoài vẫn tổ chức, giữ được nhịp độ như trước đây. Ngoài những Triển lãm lớn mang tính toàn quốc và quốc tế định kỳ như Triển lãm Mỹ thuật Việt Nam (Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc), Triển lãm Về đề tài Lực lượng vũ trang và Chiến tranh cách mạng, Triển lãm Đồ họa ASEAN... các Triển lãm mang tính đối ngoại do Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch thực hiện theo định kỳ, thì các triển lãm mỹ thuật như: Triển lãm Mỹ thuật Khu vực, chuyên đề, nhóm, cá nhân vẫn được duy trì thường xuyên tại nhiều địa điểm. Ngoài những địa điểm quen thuộc, nay đã có nhiều địa điểm tổ chức các hoạt động mỹ thuật. Ở Hà Nội, ta có thể kể tới các trưng bày ở Chợ Hàng Da, Tòa nhà số 1 Lương Yên, Tòa nhà Dolphin Plaza ở phố Trần Bình.

Tác phẩm được trao giải Vàng tại Triển lãm Mỹ thuật Việt Nam 2015 -  A Di Đà Phật của Nguyễn Khắc Hân

Lần đầu tiên, mỹ thuật đã được quan tâm đầu tư ngay từ đầu khi công trình kiến trúc mới được xây dựng, đó là Nhà Quốc hội mới ở Hà Nội. Nhiều tác phẩm cớ kích thước lớn, có chất lượng và các tác giả chọn lọc đã tham gia sáng tác để trưng bày tại đây. Được biết, hiện nay Văn phòng mới của Chính phủ đang xây dựng cũng sẽ đưa tác phẩm mỹ thuật vào trang trí nội thất. Đây là một tín hiệu vui bởi trụ sở của Nhà nước đã dành kinh phí sử dụng tác phẩm mỹ thuật trong trang trí nội thất.

Hoạt động xã hội hóa đa dạng, các nghệ sỹ tạo hình ngày càng chủ động trong việc tự túc hoặc xin hỗ trợ tài chính để hoạt động. Một số tập đoàn đã bắt đầu quan tâm đến vai trò của mỹ thuật trong việc trang trí trụ sở, việc sưu tập mỹ thuật ở trong nước đã có những bước phát triển mới.

Hiện nay, trong nước có rất nhiều các nhà sưu tập mỹ thuật tư nhân, sở hữu nhiều bộ sưu tập mỹ thuật Việt Nam lớn (mua ở trong nước hoặc mua ở các cuộc đấu giá nước ngoài mang về). Đã có sự tham gia của các đại gia và các tập đoàn lớn, người có điều kiện về tài chính vào sưu tập mỹ thuật. Chẳng hạn, gần đây có Tập đoàn Vin Group thành lập Trung tâm Nghệ thuật Đương đại VCCA (Vincom Center For Contemporary Art) tại Royal City, Hà Nội và đã dành hẳn 4.000 m² mặt sàn để làm nơi hoạt động. Nhiều nhà sưu tầm đã công bố bộ sưu tập của mình bằng các triển lãm.

Trong 03 năm qua, tượng đài vẫn được tiến hành xây dựng ở nhiều tỉnh/thành, tất cả đều được làm bằng chất liệu bền vững, có quy mô từ nhỏ đến lớn, đặc biệt là các tượng lớn có chất lượng nghệ thuật cao, quan tâm đến xây dựng cảnh quan, môi trường nơi dựng tượng, nên nhìn tổng thể giữa tượng và không gian đã tốt hơn trước. Việc xây dựng các tượng đài cần phải tiếp tục để ghi nhận lịch sử, cách mạng, đòi hỏi chất lượng nghệ thuật cao, tiết kiệm và hiệu quả. Cho đến nay, chúng ta có thể khẳng định mỹ thuật Việt Nam đã có một đội ngũ làm tượng đài có chuyên môn và kinh nghiệm, kể cả những tượng lớn. Việc xây dựng tượng đài Bác Hồ đã được đưa vào quy hoạch.

Bên cạnh các tượng đài lớn mang tính chất lịch sử, cách mạng, các trại sáng tác điêu khắc do một số tỉnh/thành tổ chức. Điêu khắc ngoài trời đã do các tập đoàn, công ty đứng ra tổ chức thực hiện tại khuôn viên một số resort. Tiêu biểu là các tác phẩm điêu khắc ngoài trời “Nghệ thuật trong rừng” của Flamingo - Đại Lải, Vĩnh Phúc với 02 lần tổ chức Trại sáng tác có chất liệu khác nhau, kích thước lớn, chủ động mời các tác giả tham gia sáng tác... Chúng tôi cho rằng, việc hình thành các công viên điêu khắc có chất lượng cao đang từng bước được quan tâm và chắc chắn sẽ lan tỏa khắp cả nước trong những năm tới.

Thị trường mỹ thuật Việt Nam đã bắt đầu có những chuyển động mới. Việc hình thành một số trung tâm, công ty đấu giá tác phẩm mỹ thuật tuy chưa thật hoàn thiện, chưa thật chuyên nghiệp nhưng cũng là một khởi đầu tốt đẹp và đáng trân trọng. Thị trường mỹ thuật Việt Nam sau thời kỳ ảm đạm của khủng hoảng kinh tế thế giới nay đã từng bước phục hồi, nhiều tác giả trẻ đã bán tranh ở trong nước và thị trường nước ngoài, tác phẩm của các thế hệ Đông Dương và kháng chiến đang được các nhà sưu tập quan tâm và mua với giá cao. Tuy nhiên, so với trước đây, số lượng nghệ sỹ tạo hình trong nước ngày càng đông đảo, tác phẩm được sáng tác nhiều nên việc bán tác phẩm không phải dễ dàng như trước đây. Trên thế giới, số người sáng tác tranh trong các nghệ sỹ tạo hình thường chỉ chiếm hoảng 10%, 90% còn lại làm ở các lĩnh vực mỹ thuật ứng dụng hoặc sống bằng những ngành nghề khác, kể cả ra vẽ chân dung ở ngoài trời, giảng dạy mỹ thuật và các công việc khác để sống và sáng tác.

Điều đáng chú ý nữa là trong những năm gần đây, các bảo tàng như Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh... giá mua tranh đã được nâng lên nhiều, tương đương với giá tranh trong nước mà các nhà sưu tập tư nhân mua. Tuy nhiên, việc mua tác phẩm của các Bảo tàng còn ít ỏi so với nhu cầu.

Một số tỉnh/thành đã tăng thêm kinh phí hoạt động cho các Hội VHNT, Tạp chí Văn nghệ (các Hội VHNT Trung ương không thay đổi).

Một số Chi hội Mỹ thuật Việt Nam các tỉnh/thành đã chủ động trong hoạt động, tiêu biểu như Hải Phòng, Đà Nẵng đã xã hội hóa các hoạt động đi thực tế và triển lãm, tạo được không khí sáng tác và sự quan tâm của xã hội đối với mỹ thuật.

Những tín hiệu trầm

Việc triển khai các văn bản chỉ đạo, các nghị quyết, quyết định của Đảng và Chính phủ cho đến nay vẫn chậm và chưa được đưa vào đời sống ngoại trừ những vấn đề liên quan đến phương hướng sáng tác.

Hiện nay, vấn đề vi phạm bản quyền tác giả là một vấn nạn đối với mỹ thuật Việt Nam. Nhà nước đã ban hành Luật Sở hữu trí tuệ từ 1/7/2006, các phương tiện truyền thông và nghệ sỹ tạo hình nghiêm khắc lên án nhưng một số ít họa sỹ vẫn cố tình vi phạm. Cụ thể, các vi phạm thường là chép tranh, làm tranh giả đối với các tác phẩm của các nghệ sỹ nổi tiếng, thế hệ họa sỹ Mỹ thuật Đông Dương. Các tranh giả này không những bán ở trong nước mà còn đưa ra đấu giá ở nước ngoài như ở Anh, Singapore, Hồng Kông. Tranh giả không xác định được người làm tranh giả nên không có đối tượng để xử lý. Trường hợp người sưu tập mua được các tranh giả khi trưng bày bị phát hiện cũng không có cơ quan nào đứng ra giải quyết. Nhiều tranh được các cơ sở sao chép, bán công khai như ở phố Nguyễn Thái Học ( Hà Nội), Hội An (Quảng Nam) và các cơ sở chép tranh ở Tp. Hồ Chí Minh nhưng cho đến nay vẫn chưa có cơ quan nào chịu trách nhiệm xử lý.

Tượng đài Bác Hồ với nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyên Quang, khánh thành năm 2015. Nhóm nhà điêu khắc Lê Lạng Lương, Nguyễn Hồng Phong, Phạm Bá Đua là tác giả công trình tượng đài. Ảnh: Mai Hùng

Việc tổ chức những triển lãm mỹ thuật lớn chỉ có thể thực hiện ở Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh và một vài tỉnh, thành hiện còn các Nhà Thông tin Triển lãm được xây dựng trước đây như Hải Phòng, Hải Dương, Nghệ An, Cà Mau... hoặc xây mới như Bạc Liêu. Nhiều tỉnh đã phá bỏ, chuyển đổi mục đích các Nhà Thông tin Triển lãm nhưng lại chưa có kế hoạch xây dựng mới hoặc kết hợp với các công trình xây dựng khác nên một số Triển lãm khu vực đôi khi phải làm ở Nhà Thi đấu Thể thao, các Bảo tàng mà diện tích trưng bày nhỏ hẹp. Hội Mỹ thuật Việt Nam đề nghị Nhà nước và các tỉnh, thành quan tâm đến việc xây dựng các Trung tâm Triển lãm, hoặc kết hợp giữa việc xây dựng Nhà Văn hóa, hội trường có sảnh lớn để có thể sử dụng cho việc trưng bày Triển lãm.

Trong mục tiêu tầm nhìn Mỹ thuật đến năm 2025 của Chính phủ, có khuyến khích các tỉnh thành tổ chức các Bảo tàng Mỹ thuật, đặc biệt là đối với các thành phố trực thuộc TW hoặc các tỉnh thành có thành phố lớn, du lịch phát triển. Nhưng cho đế nay chỉ có Tp. Hồ Chí Minh có Bảo tàng được xây dựng từ năm 1988, Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng mới được khánh thành vào cuối năm 2016, các thành phố trực thuộc TW như Hà Nội, Hải Phòng, Cần Thơ vẫn chưa có bảo tàng mỹ thuật của địa phương. Ở các nước, những thành phố lớn có hàng chục bảo tàng mỹ thuật lớn, các thành phố nhỏ cũng có vài ba bảo tàng. Được biết gần đây, tỉnh Thừa Thiên - Huế đang có chủ trương xây dựng phố văn hóa bên bờ sông Hương, di chuyển một số cơ quan hành chính đi nơi khác, dự kiến lấy trụ sở cũ của Ủy ban Nhân dân tỉnh làm Bảo tàng Mỹ thuật (?), nếu thực sự là như vậy thì đấy là một tín hiệu tốt cho mỹ thuật Việt Nam hiện đại.

Sự phối hợp giữa Hội VHNT và các Sở Văn hóa ở một số tỉnh còn chưa chặt chẽ để phối hợp các hoạt động. Một số Sở Văn hóa chưa đưa vào kế hoạch hoạt động hằng năm trong lĩnh vực Mỹ thuật, đặc biệt là Triển lãm Mỹ thuật. Các thành phố lớn và các tỉnh, các nhà Triển lãm đã bị xóa bỏ nhiều và hiện nay chưa có các trung tâm để Triển lãm lớn và thường xuyên.

Việc tổ chức Triển lãm Mỹ thuật Khu vực đến năm 2017 đã là lần thứ 22, đã có 61/63 tỉnh, thành tổ chức Triển lãm. Tuy nhiên, hiện nay ở một số khu vực, việc các tỉnh, thành đăng cai có phần khó khăn. Để chủ động trong các Triển lãm Mỹ thuật Khu vực, Hội Mỹ thuật Việt Nam trong thời gian tới sẽ làm việc với các tỉnh để chuẩn bị đăng cai không phải chỉ cho năm tiếp mà cho cả nhiều năm tiếp theo để các tỉnh chủ động đưa vào kế hoạch. Đề nghị Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, các Hội VHNT, các Sở Văn hóa tích cực phối hợp với Hội Mỹ thuật Việt Nam để tổ chức tốt các Triển lãm Mỹ thuật Khu vực.

Trong cơ chế thị trường, các đơn vị sự nghiệp công lập hoạt động khó khăn. Việc Nhà nước hỗ trợ xuất bản sách đặt hàng hằng năm cho các Nhà xuất bản cũng bị đình trệ và bất cập trong thủ tục cấp kinh phí. Các Tạp chí ở các Hội Trung ương chỉ được hỗ trợ 50 triệu đồng/năm, nhưng đối với Tạp chí Mỹ thuật chưa đủ ra một số vì tất cả đều in màu và trên giấy tốt. Chúng tôi đề nghị, các Tạp chí VHNT cần được hỗ trợ kinh phí. Đề nghị Trung ương tiếp tục xem xét dự án Nhà nước hỗ trợ kinh phí cho các Tạp chí chuyên ngành ở Trung ương và địa phương để đảm bảo nâng cao chất lượng kể cả nội dung và hình thức.

Trong cơ chế thị trường, nhiều nghệ sỹ tạo hình không muốn tham gia công tác Hội mà chỉ muốn làm công tác ở cơ quan Đảng và Nhà nước (vì có phụ cấp 25% hoặc 50%) hoặc làm nghệ sỹ tự do. Hiện nay, Bộ Nội vụ không cho các cán bộ của Hội thi nâng ngạch chuyên viên chính và chuyên viên cao cấp, vì vậy cán bộ của Hội không biết sẽ được xếp sắp vào thang bậc nào. Vấn đề cán bộ công tác Hội là một vấn đề nan giải hiện nay, không chỉ ở Hội Mỹ thuật Việt Nam mà có lẽ ở tất cả các Hội Trung ương và địa phương.

Tác phẩm Lúa trời của nhà điêu khắc Bùi Hải Sơn tại triển lãm Filters, 2015

Kết luận

Nhìn lại 03 năm hoạt động mỹ thuật, của Hội Mỹ thuật Việt Nam và của toàn quốc, chúng ta thấy có nhiều điểm sáng, mới, đặc biệt là mỹ thuật đã từng bước đi vào cơ chế thị trường, xã hội hóa với những hoạt động cụ thể, thiết thực, hiệu quả, bên cạnh đó là những tồn tại không mới nhưng nhiều năm vẫn chưa được khắc phục.

Để Mỹ thuật Việt Nam phát triển, chúng tôi cho rằng ngoài sự nỗ lực của các nghệ sỹ tạo hình, của các cơ quan tổ chức như Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, Hội VHNT thì sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, của các Tỉnh ủy, Ủy ban Nhân dân các tỉnh thành là rất quan trọng. Chúng ta hy vọng trong những năm tới, sự phối hợp hoạt động của các tổ chức được chặt chẽ hơn, đặc biệt là sự liên kết trong hoạt động mỹ thuật. Cùng với sự phát triển kinh tế, sự tham gia của các tập đoàn kinh tế sẽ cùng với Nhà nước làm cho Mỹ thuật phát triển vì một nền Mỹ thuật Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. 

T.K.C