Nhân chứng của những khoảnh khắc hào hùng

Nguyễn Đình Ưu, một trong hai nhà nhiếp ảnh đã được Chủ tịch nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học – nghệ thuật (đợt 1). Từ lúc tham gia cách mạng (1946) đến lúc vĩnh viễn ra đi, ông là một chiến sĩ cầm súng, một sĩ quan quân đội. Những năm 1948 – 1950, ông hoạt động trong Đại đoàn 308, chủ yếu chụp ảnh phục vụ địch vận, chụp ảnh trinh sát căn cứ, chụp ảnh vận động chiến đấu... Năm 1951, ông được điều động về Tổng cục Chính trị của Quân đội nhân dân Việt Nam, công tác cùng nhiều nhà nhiếp ảnh tên tuổi như Tô Na, Bùi Duy Ly, Triệu Đại, Đinh Ngọc Thông… Vốn là một thanh niên nghèo, một thợ vẽ truyền thần ở thành phố Hải Phòng quê hương, được cách mạng giao nhiệm vụ, ông trở thành người chiến sĩ cầm máy, lăn lộn trên các chiến trường khói lửa, chứng kiến những đồn bốt địch bị diệt, xe cháy đen thui, xác giặc nằm ngổn ngang. Ông đã có mặt trong nhiều khoảnh khắc không thể nào quên, như ở đồn Cẩm Lý (Bắc Giang) – nơi quân ta đánh giặc bằng mã tấu và lựu đạn; các trận chiến đấu ở núi Đanh (Vĩnh Phúc), ở Phúc Yên, ở Lai Châu, Tây Bắc, cả những trận đánh ban ngày như đợt truy kích đường 41. Trận nào cũng có ảnh chụp, chụp xong là làm ảnh ngay có khi chui vào đồn địch mà tráng phim, toàn cỡ phim 4 x 6. Thời kỳ đó, làm ra một tấm ảnh đâu dễ dàng. Không có đèn flash, phải dùng pháo sáng chụp ban đêm. Dùng công sự làm buồng tối. Có khi quây vải bạt cạnh suối in tráng phim; dùng dòng nước suối chảy thay ngâm vỗ ảnh làm sạch, phơi khô, để kịp thời phục vụ chiến dịch…Đó là chuyện trong 9 năm chống Pháp.Rồi Nguyễn Đình Ưu đã vinh dự được chọn vào tiếp quản Hà Nội sớm. Cấp trên yêu cầu ông: phải làm thế nào chụp được bức ảnh “Ta ra ta, địch ra địch!” ông đã bám theo một mũi của Trung đoàn 102, thuộc sư đoàn 308 về tiếp quản đoạn đường từ Ba Đình đến cầu Long Biên.

Nữ dân quân. Ảnh: Nguyễn Đình Ưu

Nghĩ đến những bức ảnh “Ta ra ta, địch ra địch” mà lo. Khó quá. Mãi vẫn chưa chụp được một kiểu ảnh như thế.Về đến bốt Hàng Đậu, Nguyễn Đình Ưu nhận ra rằng, những tên lính Pháp bại trận rất sợ chụp ảnh. Chúng cứ cúi mặt xuống và chạy mau khi ông giơ máy. Rút kinh nghiệm, ông trao đổi với một chiến sĩ ta vào đổi gác, và bí mật tiếp cận bốt gác chờ sẵn. Lúc chiến sĩ ta bất ngờ xuất hiện thì bọn giặc trở nên lúng túng, bị động và lùi lũi cầm súng bước ra, mắt lấm lét, khẩu súng trong tay bị “pu” đi như tan biến trong một cơn ác mộng.Ở bức ảnh hiếm hoi này, chúng ta được gặp một anh bộ đội quân phục chỉnh tề, tay cầm khẩu súng tiểu liên K50 với tư thế hiên ngang. Ngay phía trước, hai tên lính viễn chinh Pháp như bị nhòe đi… Đúng là bức ảnh “Ta ra ta, địch ra địch” Một khoảnh khắc đã khắc họa được hình ảnh nổi bật của người chiến thắng và kẻ chiến bại.Nguyễn Đình Ưu đã rất thành công với chùm phóng sự ảnh mang tên Hà Nội sạch bóng quân thù về những ngày lịch sử trọng đại tháng 10 năm 1954 ấy. Ngoài bức ảnh lính Pháp rút khỏi bốt hàng Đậu, còn có các bức: Quân Pháp rút khỏi cầu Long Biên, Những tên lính Pháp cuối cùng rút xuống tàu há mồm, Nhân dân Hà Nội tưng bừng đón mừng bộ đội; Anh hùng Nguyễn Quốc Trị, nét mặt rạng rỡ, nhận hoa của các bà mẹ thủ đô; các cô gái, các em thiếu nhi bên Hồ Gươm, trên quảng trường Ba Đình nô nức tưng cờ hoa chào mừng các chiến sĩ ta từ mặt trận trở về.Cũng về những ngày lịch sử tiếp quản thủ đô Hà Nội, một số nhà nhiếp ảnh, điện ảnh trong nước và nước ngoài đã ghi lại những khoảnh khắc thật hào hùng, trong số đó có nhiếp ảnh gia Đinh Đăng Định.

Lính Pháp rút khỏi bốt Hàng Đậu, 1954. Ảnh: Nguyễn Đình Ưu

Ông là tác giả bức ảnh: Bác Hồ tiếp các đại biểu nhân dân thủ đô, Nhân dân Hà Nội vui mừng chào đón Bác Hồ, Trung ương Đảng và Chính phủ trở về…Những ngày ấy, Nguyễn Đình Ưu và Đinh Đăng Định mới gặp mặt nhau, mặc dù đã biết tiếng về nhau từ lâu. Khi thành lập Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam, ông Định được cử làm Tổng Thư ký Hội, ông Ưu là Ủy viên Ban chấp hành. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, các ông lại cùng nhau lăn lộn trên các chiến trường. Nguyễn Đình Ưu đã từng vượt qua cả một chặng đường dài 550 cây số đầy bom đạn, với chiếc xe đạp cũ mòn. Hầu hết là đi đêm, đi trên ô tô, nếu chệch đi sẽ dẫm phải mìn cóc của địch. Cồn Cỏ, Quảng Bình, Vĩnh Linh, những ngả đường khu 4 cũ… từng in hình bóng nhà nhiếp ảnh gan dạ, người gầy yếu, nhưng tỏ ra một sức sống và chiến đấu phi thường.Nhiều tác phẩm ảnh của Nguyễn Đình Ưu đã được trao các giải thưởng trong nước và ngoài nước. Riêng bức ảnh Lính Pháp rút khỏi bốt Hàng Đậu đã được trao Huy chương Vàng ảnh nghệ thuật quốc tế. Đó là một dấu ấn, một cái mốc quan trọng trong đời hoạt động nhiếp ảnh của ông – người sĩ quan cầm súng và cầm máy đã được ghi tên vào Từ điển Bách khoa quân sự Việt Nam.

T.Đ

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 9/2015)