Nhiếp ảnh chiến tranh càng để lâu càng giá trị

30/4/2015, kỷ niệm 40 năm giải phóng miền Nam thống nhất đất nước, nhìn lại đóng góp của đội ngũ phóng viên chiến tranh Việt Nam thấy tự hào vì chính họ là những người sẵn sàng đổi cả máu và tính mạng của mình để chép sử bằng hình ảnh cho dân tộc. Để không ai được phép lãng quên một thời hào hùng của dân tộc.

Phóng viên chiến tranh Việt Nam khác phóng viên Tây ở điểm gì?

 Càng để lâu càng giá trị. Có thể nói như vậy về những bức ảnh chiến tranh của các phóng viên chiến trường Việt Nam. Lòng dũng cảm, sự hy sinh, sẵn sàng đối mặt với tử thần trong tâm thế của một phóng viên đồng thời là chiến sỹ là đặc điểm chung của họ. Những cái tên đã quen thuộc như Lương Nghĩa Dũng, Đoàn Công Tính, Lê Minh Trường, Mai Nam, Hứa Kiểm, Đinh Quang Thành, Chu Chí Thành…  trong đó có những liệt sỹ ra đi khi tuổi đời còn quá trẻ như Lương Nghĩa Dũng.Những bức ảnh chiến tranh nóng hổi kịp thời công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng là bằng chứng về cuộc chiến chống Mỹ anh hùng của dân tộc.

Nhiều người còn nhớ chính Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã đồng ý đề nghị của Thông tấn xã Việt Nam cho dùng máy bay quân sự chuyển ngay phim, ảnh về Hà Nội - hình ảnh chiến thắng quân ta trên mặt trận, và tiêu biểu là hình ảnh quân giải phóng đánh chiếm dinh Độc lập để kịp phát hành khắp cả nước và ra thế giới. Nhưng so với các phóng viên chiến tranh nước ngoài, phóng viên Việt Nam có nhiều bất lợi. Là máy móc phương tiện thua xa nước ngoài, thậm chí việc bảo quản phim bằng gạo rang (nhiều nhà nhiếp ảnh và hơn thế nhiều nhà quay phim tài liệu Việt Nam đã dùng cách thủ công này) còn được cô gái trẻ Claude Grunsan (Pháp) mất ròng rã 6 năm trời để làm bộ phim “Gạo rang”do hai hãng phim Les film d’’lci (Pháp) và Saga Film (Bỉ) sản xuất. Và quan trọng hơn là việc trang bị những kỹ năng tránh bom đạn của một phóng viên chiến tranh đã không được cập nhật cho phóng viên Việt Nam). Rồi chế độ bảo hiểm tính mạng nếu chẳng may người phóng viên ấy ra đi cũng chưa được quan tâm. Trong khi bảo hiểm của một phóng viên nước ngoài rất cao, nếu chẳng may hy sinh, người vợ có thể được vào làm vĩnh viễn ở hãng ảnh đó đến hết đời hoặc nhận được 10  năm lương phụ cấp của người phóng viên xấu số đó.Nhưng bất chấp những bất lợi đó, những phóng viên chiến trường Việt Nam vẫn có những bức ảnh xuất sắc, dành được sự tôn trọng của các phóng viên ngoại quốc. 

Xe tăng và bộ binh quân giải phóng tiến vào giải phóng Đà Nẵng, 29/3/1975. Ảnh: Hoàng Thiểm - TTXVN

Sư đoàn 304 trao cờ truyền thống cho Trung đoàn Khe Sanh để cắm trên nóc dinh Độc Lập. Ảnh: Đinh Quang Thành-TTXVN

Liệt sỹ Lương Nghĩa Dũng có bản năng về tạo hình, ảnh của ông không những nắm bắt “khoảnh khắc quyết định” (decide moment- thuật ngữ của Henri Bresson,  Pháp) mà còn mang tính mỹ cảm về bố cục, ánh sáng. Những bức ảnh của Đoàn Công Tính (phóng viên báo Quân đội nhân dân) không những giàu tính thông tin mà bố cục, tạo hình và cách xử lý ánh sáng cũng rất ấn tượng.  Mai Nam lại có một cách nhìn khác, ảnh cô gái dân quân của ông rất Việt Nam,  cô gái có vẻ đẹp khỏe khoắn và rất gợi cảm, lại đeo súng, - một sự tương phản kỳ thú gợi đến câu “Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh”.Tuy nhiên, một điều nuối tiếc chung của các nhà nhiếp ảnh chiến tranh Việt Nam là do bối cảnh thời bấy giờ, ảnh mang tính tuyên truyền nhiều hơn nên hình ảnh khốc liệt, mặt trái của cuộc chiến đã không được thu vào ống kính. Hình ảnh hy sinh của đồng đội, máu và xương, những chi tiết  thảm khốc có sức tố cáo chiến tranh mãnh liệt nhiều khi  đã bị bỏ đi.Nhà nhiếp ảnh Tim Page (Anh) lần nào sang Việt Nam cũng đi tìm các phóng viên chiến tranh của ta để nói chuyện. Có lần tôi cùng theo ông và mấy phóng viên khác về Hải Phòng gặp ông  Thế Đính- cũng là 1 phóng viên chiến trường.  Tim Page đã dành cả ngày xem ảnh, trò chuyện say sưa với Thế Đính- người có bức ảnh chụp bóng người phóng viên chiến tranh trên mặt đất - mang tính biểu tượng như sự hy sinh thầm lặng vô danh của phóng viên chiến trường Việt Nam - đã được Tim Page chọn để làm bìa cuối cho cuốn sách ảnh nổi tiếng “Hồi niệm” (Requiem). Đạo diễn điện ảnh người Pháp gốc Việt Lê Lâm (từng làm nhiều phim về Việt Nam như “Long Vân khánh hội”, “Đế chế tan vụn”, “Công binh - đêm dài Đông Dương” sang Việt Nam mới đây đầu năm 2015 cũng nhờ tôi dẫn đến gặp nhà nhiếp ảnh chiến trường Mai Nam. Vì ông vừa dự Liên hoan nhiếp ảnh báo chí lớn nhất ở Pháp “Visa pour l’image” ở Perpignan (Pháp) về và thấy ảnh của các ông Đoàn Công Tính, Mai Nam, Chu Chí Thành… ở đó và sung sướng khi mua được cuốn sách ảnh “Một thời hào hùng” của Mai Nam tại nhà riêng với giá 50 euro. 

Cần  biến di sản thành tài sản.

Quân Giải phóng tiến vào Ngọ môn, Huế ngày 26/3/1975. Ảnh: Ngọc Đản-TTXVN

Nhân dân Đà Nẵng đón chào quân Giải phóng tiến vào TP 29/3/1975. Ảnh: Đinh Quang Thành- TTXVN

Đám đông xúm lại xem trực thăng bị bắn rơi trên đường Lý Thái Tổ,  trưa 30/4/1975. 

Ảnh chiến tranh Việt Nam do chính phóng viên chiến tranh Việt Nam chụp là vốn quý, có giá trị như di sản mà theo thời gian càng trở nên đắt giá.Việc lưu giữ số tư liệu quý này phần lớn vẫn do Thông tấn xã Việt Nam quản lý nhưng chủ nhân của nhiều bức ảnh vẫn còn là ẩn số.Vì nhiều phóng viên chiến tranh chụp ảnh xong giao người khác cầm về hậu phương và khi họ hy sinh nhiều khi ảnh không rõ của ai nữa. Nhà nhiếp ảnh Vương Khánh Hồng (Hải Phòng) vẫn trăn trở trong lòng khi nhiều bức ảnh chiến tranh của ông giao cho một người nay đã cao tuổi mang danh nghệ sỹ, hồi chiến trận cầm về hậu phương. Nhưng rồi người này kêu mất và Vương Khánh Hồng không tin. Ông nói với tôi rằng chỉ cần nhìn thấy những tấm ảnh đó ở đâu là ông sẽ đòi lại ngay những đứa con của mình.Việc đi tìm chủ nhân của những bức ảnh khuyết danh là một việc không thể dừng lại. Nhất là trong thời buổi nối mạng thông tin toàn cầu hiện nay, việc số hóa phim và đưa những bức ảnh khuyết danh lên mạng để truy tìm chủ nhân của nó là việc rất nên làm và cần làm ngay.Việc lập ngân hàng ảnh chiến tranh từ nhiều nguồn kể cả xã hội hóa từ những nhà sưu tập vô tình hay có ý thức, từ nhiều cá nhân, tổ chức khác nhau rồi đưa lên mạng để giới thiệu, quảng bá, kinh doanh là rất cần thiết.Việc bảo quản lưu giữ và khai thác sao cho hiệu quả những thước phim, ảnh tư liệu quý giá đổi bằng máu xương của những phóng viên, liệt sỹ vẫn luôn là nhiệm vụ đặt ra cho những người nắm giữ, quản lý nó.  Người Nhật có câu nói rất hay “Biến di sản thành tài sản”. Thực hiện nó không phải dễ nhưng nếu thực hiện tốt thì đó là sự nhân giá trị lên x lần theo thời gian.

V.V

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2015)