Ông là nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh đáng kính

Hơn 60 năm cầm máy với hàng ngàn bức ảnh nghệ thuật, ảnh báo chí, ông đã đóng góp vào kho tàng lưu trữ ảnh của dân tộc với nhiều bức ảnh có giá trị lịch sử trong suốt chiều dài cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước cho đến ngày toàn thắng, đất nước được hòa bình độc lập. Ông là nhà báo, nghệ sỹ nhiếp ảnh Mai Nam.

Nhà báo - NSNA Mai Nam

MỘT THỜI CẦM MÁY CHIẾN ĐẤU

Ông là phóng viên ảnh rất sớm của tờ báo Tiền phong - cơ quan Trung ương Đoàn Thanh Niên Cứu quốc từ những năm 1953. Ông thuộc vào thế hệ cầm máy chiến đấu trên mặt trận văn hóa, tuyên truyền suốt thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chiến tranh chống Mỹ cứu nước của nhân dân cùng với những cái tên nổi danh trong làng nhiếp ảnh như: Đức Như, Trần Phát, Văn Lượng, Văn Khiêm, Minh Trường, Đinh Đăng Định, Hoàng Linh…Là nhà báo, là nghệ sỹ nhiếp ảnh, Mai Nam tham gia cùng các chiến sỹ bảo vệ tổ quốc bằng ống kính của mình, ghi lại từng khoảnh khắc, hình ảnh cuộc sống lao động, chiến đấu của quân và dân ta trong suốt thời kỳ khói lửa của cuộc chiến tranh ác liệt. Ông đã ghi lại hàng ngàn bức ảnh có giá trị lịch sử, từ trận địa pháo bảo vệ bầu trời miền Bắc với những nòng súng hướng thẳng lên bầu trời, sẵn sàng nhả đạn diệt giặc, đến các anh chị nữ dân quân tự vệ vừa rời xưởng máy đã khoác súng lên vai đến chốt gác làm nhiệm vụ. Ống kính Mai Nam không bỏ qua những hình ảnh “Tất cả vì tiền tuyến gọi, vì miền Nam ruột thịt”. Với từng đoàn trai trẻ trong bộ áo lính vai đeo ba lô, súng trên vai lên đường hành quân ra mặt trận mà chỉ vừa mới đây thôi họ còn là những sinh viên ngồi trên ghế nhà trường, những công nhân đứng trong xưởng máy hay các trai làng tay cuốc, tay cầy ngoài đồng ruộng…Nhắc đến Mai Nam, người ta thường nhớ ngay đến những tác phẩm ảnh báo chí đã khắc ghi tên tuổi ông, như Cảnh giác, Đi trực chiến, Chạy đâu cho thoát… Suốt chặng đường góp nhặt từng hình ảnh cuộc đời, Mai Nam coi máy ảnh như một thứ vũ khí sắc bén luôn mang bên mình, để từ đó ông đóng góp một phần nhỏ bé của mình trong thắng lợi của đất nước năm 1975. Với những bức ảnh có giá trị cao, ông được đánh giá là có thành tích trong mặt trận thông tin tuyên truyền, và được thưởng Huy hiệu Hồ Chủ Tịch ở Việt Bắc năm 1953, được thưởng Huân chương Lao động hạng Nhất về lao động sáng tạo nghệ thuật nhiếp ảnh. Năm 2007, ông vinh dự được tặng giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật cùng nhiều Huân, Huy chương cao quý khác.

Bác Hồ với các cháu thiếu nhi, 1959. Ảnh: Mai Nam

 
NHỮNG KHOẢNH KHẮC GIẢN DỊ VỀ BÁC HỒ

Tuy không được phân công đặc trách chụp ảnh Bác, nhưng Mai Nam đã nhiều lần chụp được những khoảnh khắc thật giản dị về Người. Đó là hình ảnh Bác xắn quần, bỏ dép lội xuống ruộng cấy mẫu cho bà con xem trên cánh đồng ngoại thành Hà Nội năm 1960, là Bác khi đến thăm các chiến sỹ bên ụ pháo, khi đến với công nhân trong xưởng máy. Nhiều hơn cả là ảnh Bác gặp các cháu thiếu niên, nhi đồng. Mai Nam tâm sự : “Chụp ảnh lúc nào cũng thấy Bác cười, nhưng chụp Bác rất khó, vì chưa có nhà nhiếp ảnh nào chụp được Bác đẹp như ở đời thường”.Từ bức ảnh đầu tiên Mai Nam chụp Bác là bức Hồ Chủ Tịch và các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước trên lễ đài Ba Đình ngày 1/1/1955 trong mít-tinh của nhân dân Hà Nội đón Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ từ Việt Bắc về Thủ đô, sau đó Mai Nam luôn chú ý lưu giữ từng khoảnh khắc trong những lần may mắn được gặp Người. Năm 2007 đúng vào dịp sinh nhật lần thứ 107 của Bác, NSNA Mai Nam đã mở triển lãm ảnh “79 mùa xuân” với hơn 100 bức ảnh chụp Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong đó có tới 90% số ảnh lần đầu tiên được công bố, cuộc triển lãm được đánh giá cao. Nghệ sỹ nhiếp ảnh Chu Chí Thành lúc đó là Chủ tịch Hội NSNA Việt Nam đã nhận xét: “Đây là những bức ảnh rất quý, có giá trị nghệ thuật, miêu tả chân dung sinh động, chớp được phong thái bình dị mà thanh tao, tác phong ân cần của Người, giúp cho người xem thêm hiểu và kính yêu Bác”. 

Đi trực chiến. Ảnh: Mai Nam

 
TRƯỞNG BAN GIÁM KHẢO CUỘC THI HOA HẬU VIỆT ĐẦU TIÊN

Năm 1953, thời kỳ báo Tiền Phong ra đời, Mai Nam là một trong những cán bộ đầu tiên của báo cùng với các đồng nghiệp kì cựu của Báo Tiền phong như Tổng biên tập Nguyễn Thành Dương, họa sỹ Tôn Đức Lượng, nhà báo Lê Quân, Vũ Quang, Đỗ Cao Đang… Thời kì đầu trong tòa soạn Mai Nam làm nhiều công việc từ viết tin, chạy giấy tờ, sửa mo rát… Khi hòa bình 1954 lập lại, chuyển về Thủ đô Hà Nội, ông mới là phóng viên chính thức. Gần 60 năm cầm máy, Mai Nam đã không chỉ ghi dấu ấn tên tuổi mình trong nhiều tác phẩm ảnh báo chí mang tính nghệ thuật, được nhiều giải thưởng trong các cuộc thi nhiếp ảnh mà còn được nhiều người nhớ đến với vai trò Trưởng Ban giám khảo, Trưởng Ban tổ chức cuộc thi hoa hậu báo Tiền Phong, tổ chức lần đầu tiên năm 1988 ở Thủ đô Hà Nội.Nhắc đến cuộc thi Hoa hậu báo Tiền Phong, Mai Nam nhớ lại: Nhân kỷ niệm báo Tiền Phong 35 tuổi ( 1953 - 1988 ), ngày 16/11/1988, tòa báo tổ chức buổi liên hoan văn nghệ giao lưu gặp mặt các cán bộ, phóng viên báo chí tổ chức ở Câu lạc bộ (CLB) Lao động Hà Nội. Ban đầu báo Tiền Phong chỉ có ý định tổ chức cuộc vui văn nghệ giao lưu cùng thanh niên trong tòa soạn, trong đó có một nhóm đang sinh hoạt CLB Lao động cùng tham gia. Để mời các thành viên của nhóm, báo Tiền Phong đã dán một thông báo trước cửa tòa soạn với nội dung: Mời các nữ thanh niên đăng kí tham dự chương trình vui chơi biểu diễn các trang phục truyền thống. Không ngờ chỉ vài ngày sau, số người đến đăng kí ghi tên quá đông, ngoài sức tưởng tượng của Ban tổ chức, hội trường CLB Lao động chật cứng người. Lúc bấy giờ chúng tôi chưa hề có ý niệm tổ chức thi hoa hậu, mà chỉ đưa ra một số tiêu chí biểu diễn phong cách trang phục trên sân khấu như áo dài truyền thống, áo tắm… Kể cả quy định độ tuổi trong cuộc thi, hay các số đo như chiều cao, vòng ngực, vòng eo cũng không hề có. Người trúng giải cuộc thi bấy giờ là Hoa hậu Bùi Bích Phương lúc đó mới có 16 tuổi, cao 1m58 (Quy định hiện nay trong các cuộc thi Hoa hậu độ tuổi là 18).Đến dự cuộc giao lưu, biểu diễn, thi trang phục tại CLB Lao động lần đó có rất đông các phóng viên báo, đài, Đài truyền hình Trung ương, địa phương, các nghệ sỹ nhiếp ảnh, quay phim… Sau đó cuộc thi được quảng bá, giới thiệu trên nhiều kênh thông tin đại chúng trong cả nước và trở thành “cuộc thi Hoa hậu báo Tiền Phong được tổ chức lần đầu tiên tại Việt Nam đã thành công tốt đẹp” một cách rất tự nhiên. Sự thành công từ cuộc thi Hoa hậu này trở thành tiếng vang có ý nghĩa văn hóa, sinh hoạt lành mạnh trong lớp trẻ, tôn vinh những nét đẹp của người phụ nữ Việt Nam, tôn vinh những phong cách thẩm mĩ, trang phục truyền thống hài hòa, tiếp cận trang phục hiện đại của thế hệ thanh niên ngày nay. Kể từ đó cuộc thi Hoa hậu báo Tiền  Phong trở thành cuộc thi truyền thống 2 năm được tổ chức một lần.

Cảnh giác. Ảnh: Mai Nam

Dân quân giúp bộ đội kéo pháo lên trận địa Hải Dương, 1972. Ảnh: Mai Nam

 
TRỌN CUỘC ĐỜI CHO NHIẾP ẢNH

Nhà báo - Nghệ sỹ nhiếp ảnh Mai Nam tên thật là Nguyễn Hữu Thống, sinh năm 1931tại làng Đại Tráng, xã Đại Phúc, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh (nay là phường Đại Phúc - TP Bắc Ninh). Nguyễn Hữu Thống là con thứ năm trong số sáu anh em trai của một gia đình nho giáo vùng quê Kinh Bắc. Năm 1945, Nguyễn Hữu Thống 14 tuổi vào học trường Hàn Thuyên - Bắc Ninh. Năm 1946 toàn quốc kháng chiến, cậu hăng hái tham gia đội thiếu nhi nghệ thuật, đi biểu diễn phục vụ cho đồng bào, bộ đội, dân quân tự vệ trong các huyện và tỉnh nhà. Năm 1949 quân Pháp đánh chiếm Bắc Ninh, Nguyễn Hữu Thống cùng số bạn thiếu niên trong đội thiếu nhi nghệ thuật thoát li gia đình lên Chiến khu Việt Bắc. Tại đây Nguyễn Hữu Thống làm việc tại Ban tuyên huấn Trung ương, Đoàn thanh niên Cứu quốc. Thời gian này Nguyễn Hữu Thống chuyên viết li-tô (viết ngược lên mặt đá nhẵn để in báo) và tranh thủ học nghề ảnh do nghệ sỹ nhiếp ảnh Tô Uy dạy. Cái tên Mai Nam gắn với ảnh từ đó ra đời.Mai Nam đến với nhiếp ảnh bằng sự đam mê, cần cù, khiêm tốn học hỏi. Và khi tờ báo Tiền Phong ra đời, Mai Nam là phóng viên nhiếp ảnh sớm nhất. Gần trọn cuộc đời ông đã cống hiến cho nhiếp ảnh, nghiệp gắn liền với máy, với những chuyến sáng tác dài ngày trải qua hàng ngàn cây số trên khắp nẻo đường đất nước. May mắn của ông là có một người vợ thảo hiền luôn là hậu phương vững chắc để ông hạnh phúc trở về sau mỗi chuyến công tác xa nhà. Các con ông nay đều đã trưởng thành, và hầu hết đều theo nghề làm báo giống bố. Cô con gái cả Nguyễn Tường Vân hiện công tác tòa soạn báo sinh viên, con rể là Tổng thư kí toà soạn báo Thiếu niên Tiền Phong, cậu con trai út Hồng Vĩnh nối nghiệp cha là phóng viên nhiếp ảnh báo Tiền Phong hiện nay. Ông thường nói với các đồng nghiệp thế hệ trẻ rằng “Để sáng tác một bức ảnh nghệ thuật, ảnh báo chí, người cầm máy phải biết phát hiện tìm tòi, phải đam mê kiên nhẫn thì mới có được tác phẩm tốt”.Nhà báo - nghệ sỹ nhiếp ảnh Mai Nam giờ đã đi xa, vào những ngày đầu năm 2016, để lại sự luyến tiếc cho anh em trong giới nghệ sỹ nhiếp ảnh, những người hoạt động báo chí về một con người gần cả cuộc đời gắn bó, cống hiến trong sự nghiệp nhiếp ảnh nghệ thuật, nhiếp ảnh báo chí Cách mạng Việt Nam. Xin thắp một nén nhang tưởng nhớ tới ông, nhà báo, nghệ sỹ gắn bó cả đời với nhiếp ảnh.

D.N

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 3/2016)