Quan hệ nhân - khuyển qua minh chứng của khảo cổ học
Trong số xương cốt động vật mà E. Patte, một nhà khảo cổ học người Pháp khai quật tại cồn sò điệp Đa Bút (Vĩnh Lộc, Thanh Hóa) từ những năm 30 của thế kỷ trước, đã từng xuất hiện một số mảnh xương hàm chó. Những mảnh xương đó được các nhà khoa học xác nhận thuộc một loài chó nhà gần với loài chó Phú Quốc. Địa điểm khảo cổ học Đa Bút có niên đại carbon phóng xạ khoảng 7000 năm cách ngày nay vốn luôn được coi như niên đại sớm nhất thuần dưỡng chó ở Việt Nam và Đông Nam Á. Gần đây, bên cạnh mộ bó xương người có niên đại gần 20 ngàn năm khai quật năm 2004 tại mái đá Đú Sáng (Kim Bôi, Hòa Bình) thuộc văn hóa Hòa Bình cũng đã phát hiện một cặp hàm trên và hàm dưới của một loài thú ăn thịt rất giống chó. Cặp hàm này thuộc một cá thể chó trưởng thành và rõ ràng được chôn như vật tùy táng trong ngôi mộ (hình). Hy vọng những nghiên cứu chuyên sâu tiếp tục về bộ hàm chó này sẽ giúp soi sáng và đẩy niên đại quan hệ Nhân - Khuyển lên hạng chục ngàn năm sớm hơn nữa.
Tượng đồng Đông Sơn cảnh người và đôi chó khai quật ở Phú Lương (Hà Nội)
Xương chó được phát hiện rải rác trong các địa điểm khảo cổ học hậu kỳ đá mới và thời đại kim khí. Tuy nhiên, con người trên đất nước ta bắt đầu để ý đến mô tả con vật gần mình sớm nhất này dưới hình thức tạo hình chỉ từ khoảng 3500 năm trước. Trong số tượng đất nung cỡ nhỏ phát hiện ở các hố đất đen địa điểm Đồng Đậu (Minh Tân, Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc) mà hầu hết là gia súc, người ta nhận thấy có những tượng chó. Các tượng đất nung này có thể là tượng trưng cho vật hiến tế trong một nghi lễ shaman nào đó. Dường như khi này chó đã trở thành vật nuôi không thể thiếu của mỗi nếp nhà nông dân trồng lúa đồng bằng.
Cán dao găm bằng đồng thời văn hóa Đông Sơn với nhóm tượng người và chó đi săn.
Ảnh dưới: Phiến đồng đúc trổ thủng (văn hóa Đông Sơn) trang trí trên đầu người có hình đôi chó.
Chó được thể hiện nhiều hơn trên đồ đồng Đông Sơn cách nay trên 2000 năm: chó giúp người săn hươu là hình ảnh tiêu biểu trên hàng trăm rìu chiến hình mũi hài Đông Sơn. Ở đây, những chú chó luôn chặn đầu đàn hươu đang chạy, đối diện phía bên kia là những thợ săn giương cung, vung rìu trên các con thuyền độc mộc. Trên những tang trống hay thân thạp đồng có trang trí thuyền chúng ta thấy chó còn được đưa lên thuyền chiến đi cùng các chiến binh hóa trang tham dự lễ xuất quân hoặc lễ khải hoàn chiến thắng. Chó cũng từng thấy gắn bó với cảnh sinh hoạt của một nhóm người Đông Sơn hành lễ được đúc trên một cán dao găm bằng đồng và được đúc trên các vật trang trí gắn trên đồ gỗ hay trang phục, đầu tóc quý tộc Đông Sơn. Nhưng có lẽ bức tượng người bằng đồng đứng thẳng trong tư thế hai tay thân thiện đặt trên lưng hai con chó được khai quật trong khu mộ thân cây khoét rỗng Phú Lương (Hà Đông, Hà Nội) là hình ảnh tiêu biểu và sinh động nhất về quan hệ giữa người Đông Sơn và “loài khuyển” đáng quý này. Cho đến nay đã phát hiện được hai khối tượng như vậy. Nghệ nhân đúc đồng đã thể hiện một người đàn ông búi tó cao khoảng 8cm với cặp chó như sinh đôi ở hai bên đứng cao tới trên thắt lưng của người đàn ông đó. Hai tay người đàn ông đặt ngang lưng hai con chó, rất khoan thai, thân thiết.
Rìu chiến Đông Sơn có hình mô tả cảnh người và chó săn hươu.
Trải qua trên 7000 năm gắn bó Nhân - Khuyển, chó càng trở thành người bạn không thể thiếu trong đời sống người Việt. Chó được trân trọng đặt canh cổng trong các kiến trúc tâm linh như: đền, miếu, lăng mộ... và có lẽ đã được gia nhập linh vật Việt dưới dạng Nghê thần. Thậm chí chó còn được lập đền thờ cúng như một Linh Cẩu. Đặc biệt, từ hơn hai ngàn năm trước, chó còn được chọn đặt trong số 12 con vật tượng trưng cho mùa màng, cho số phận của con người và trời đất: Cứ mười hai năm lại quay một vòng trở về với Tuất. Năm nay là năm Mậu Tuất.
Chiếc gáo múc dùng cho thày cúng thời Đông Sơn có quai làm phỏng hình chó (sưu tập nhà hàng Trống Đồng Đông Sơn)
Cảnh chó trên thuyền (đứng dưới lầu) trên một chiếc thạp đồng khai quật trong mộ thân cây khoét rỗng thời Đông Sơn.
Chúng ta đang đến gần sự kết thúc của một chu kỳ 12 năm đó và mở đầu một chu kỳ 12 năm mới nữa. Hy vọng sự gắn bó Nhân - Khuyển dài lâu và thân thiết sẽ mang lại cho chúng ta một năm mới tràn đầy sức lực, hăng hái, thành đạt và an bình...
N.V
