René Magritte và “nghệ thuật dàn dựng”

René François Ghislain Magritte (1898 - 1967) – họa sỹ Bỉ, một trong những nhân vật lỗi lạc nhất của trào lưu Siêu thực. Trừ những năm sống ở Pháp (Paris, 1927-1930), toàn bộ sự nghiệp của ông đã được tạo dựng tại thủ đô Bruxells. Sau thời gian đầu vẽ theo phong cách Lập thể - Vị lai, từ năm 1926, ông bắt đầu ngả sang xu hướng Siêu thực – do ảnh hưởng của de Chirico, và ngay năm sau ông đã nổi tiếng với tác phẩm “Kẻ sát nhân bị đe dọa” (L’Assassin menacé) – một tác phẩm phơi bày sự hỗn độn liền kề giữa cái bình thường, cái dị thường và cái gợi tình – đó cũng là những nét đặc trưng trong các bức tranh của ông trong suốt phần đời còn lại.

Magritte (Tới và lui), 1965 ©Duane Michals/DC Moore Gallery, New York.

René Magritte từng nói về các tác phẩm của mình như sau: “Những bức tranh của tôi là những hình ảnh hữu hình nhưng không hề ẩn chứa bất cứ thứ gì; chúng khơi gợi sự bí ẩn và, tất nhiên, khi người ta xem một bức tranh của tôi, họ sẽ tự hỏi ‘Điều đó có nghĩa là gì?’. Nó chẳng ẩn chứa điều gì cả, vì bí ẩn là không có nghĩa, đó là điều không thể nhận biết”. Hệ thống hình ảnh của Magritte luôn mang tính ám ảnh, trở đi trở lại với những bối cảnh tưởng như bình thường mà trái khoáy. Nhiều sự vật, hiện tượng trong các bức tranh của ông hết sức hoang đường và kỳ bí. Một trong những đặc trưng trong tranh của ông là bố cục khác thường của các sự vật, khiến chúng trở nên kỳ cục. Bức “Chân dung Edward James” mô tả một quý ông đang soi mình trong gương nhưng lại chỉ thấy phần lưng và gáy của chính mình trong đó. Bức tranh “Sự tương đồng chọn lọc” mô tả một quả trứng bị nhốt trong chiếc lồng chim. Còn trong bức tranh “Thính phòng”, một quả táo khổng lồ chiếm trọn không gian của cả căn phòng.

Kẻ sát nhân bị đe dọa, 1927, sơn dầu trên toan. ©MoMA, Mỹ

Kẻ sát nhân bị đe dọa, 1927, sơn dầu trên toan. ©MoMA, Mỹ

Bức tranh Thính phòng được ban nhạc Jeff Beck sử dụng trên vỏ album “Beck-Ola”

Do hình ảnh phong phú, ấn tượng tự nhiên, không gượng ép cùng tư chất trào phúng trời cho, Magritte là một trong số ít các họa sỹ Siêu thực có được phong thái tự nhiên và truyền cảm. Những hình ảnh trong các bức tranh của Magritte đã là nguồn cảm hứng cho nhiều văn nghệ sỹ trên khắp thế giới. Trong thập niên 1960, nhiều hình ảnh từ các bức tranh của Magritte đã được sử dụng làm bìa album ca nhạc, ví dụ như bức tranh “Thính phòng” được ban nhạc Jeff Beck sử dụng làm hình nền cho album “Beck-Ola”. Paul McCartney, một thành viên của tứ quái The Beatles, cũng là fan của Magritte và hiện sở hữu nhiều bức họa của ông, nói rằng họ đã được truyền cảm hứng từ những bức họa của Magritte nên lấy tên “Apple” và hình tượng quả táo làm biểu tượng ban đầu của ban nhạc.

Hoàn cảnh con người. 1933. ©National Gallery of Art, Washington DC, Mỹ

\

Một số tranh của René Magritte trưng bày trong triển lãm “Magritte - The Treachery of Images” tại Bảo tàng Schirn, Frankfurt, Đức, 2017. ©Norbert Miguletz

Năm 1967, theo đề nghị của đài BBC, học giả người Mỹ Hyatt Carter đã thực hiện cuộc phỏng vấn René Magritte, qua đó, hé lộ phần nào về nghệ-thuật-dàn-dựng (Mise-en-scene) trong các tác phẩm của họa sỹ. Dưới đây là phần lược dịch trích đoạn từ cuộc phỏng vấn.

* * *

Hyatt Carter và René Magritte ngồi đối diện nhau thoải mái trong những chiếc ghế bành. Đặt gần đó, trên giá vẽ, vị trí cả hai người đều có thể nhìn thấy phiên bản khổ lớn của một bức tranh nổi tiếng của danh họa người Bỉ có nhan đề “Hoàn cảnh con người” (The Human Condition).

Hyatt Carter (HyC): Tôi vẫn thường tự hỏi vì sao ông đặt tên bức tranh này là “Hoàn cảnh con người”. (Hyatt chỉ vào bức tranh).

René Magritte (RM): Và ông kết luận sao?

HyC: Chưa. Tôi vẫn băn khoăn.

(Cả hai cười phá lên).

RM: Đôi khi, trong một câu chuyện hư cấu, ta có một câu chuyện lồng trong một câu chuyện. Trong Hamlet của Shakespeare đấy, một vở kịch trong một vở kịch. Ở đây, chúng ta có ...

(René giơ tay, một cử chỉ mời câu trả lời).

HyC: … Một bức tranh trong một bức tranh.

RM: Hãy để ý bức tranh trong bức tranh – đây nhé, trước cửa sổ - ông thấy đấy, một khung cảnh bị bức tranh án ngữ.

HyC: Vâng, tôi thấy rồi.

RM: (giải thích) Ông không thể thấy cái cây thực trong khung cảnh này. Ông chỉ có thể thấy cái cây trong tranh - chỗ này. Nhưng ông hiểu là sau bức tranh có cái cây thật, bởi vì trí óc ông đã bứng nó ra khỏi tranh để đặt vào cảnh thực. Logic của bức tranh ắt phải như vậy. Ông hình dung nó trong đầu. Điều đó cũng xảy ra như cách ta thấy thế giới thực hàng ngày: ta thấy thế giới bên ngoài, nhưng những hình ảnh hằn lên trong tâm trí ta là những gì ta thực sự trải nghiệm - một sự kiện tinh thần, xảy ra bên trong, ở đây (ông lấy tay gõ gõ vào đầu).

HyC: Bây giờ thì tôi hiểu rồi. Bức tranh là một ẩn dụ cho việc chúng ta đã nhìn thấy ra sao. Một trò đùa thị giác. Một dạng nói lái.

RM: Đúng thế. Bởi vì nó cũng là phép ẩn dụ về cách chúng ta trông thấy. Cái gì ngoài đấy thế - phỏng ạ?

HyC: Bức tranh này khiến tôi nhớ lại những câu mở đầu nổi tiếng của vở Hamlet. Cảnh Một bắt đầu khi Bernardo cất tiếng hỏi…

(Hyatt làm một điệu bộ).

RM: Qui est là? Ai đó?

HyC: Chỉ vài từ, ngắn gọn, nhưng hình như đã báo hiệu điềm xấu, giống như bốn hợp âm mở đầu trong bản Giao hưởng Số Năm của Beethoven. Và quan trọng nhất, vấn đề then chốt nhất, đó là tiếng-gõ-cửa “cộc cộc” chơi khăm rồi mới tới các câu hỏi “Ai đó?” “Cái gì ngoài đấy thế?

RM: Tại sao?

HyC: Nó làm tăng kịch tính của câu hỏi rất nhiều. Giống hệt hình ảnh công án trong truyền thống Thiền.

RM: Đúng. Khi nhìn vào bức tranh, ông có thể tự hỏi những gì mình đang tưởng tượng và những gì có thật. Nó mô tả thực tế của hình thức hay vẻ bề ngoài của thực tại? Bên trong thực sự là gì? và bên ngoài thực sự là gì? Ở đây chúng ta có gì: hiện thực, hay giấc mơ? Nếu giấc mơ là sự mặc khải của đời sống tỉnh thức, thì đời sống tỉnh thức cũng là mặc khải của giấc mơ.

HyC: Thế còn cái rèm cửa, ý nghĩa của nó là gì?

RM: Đó lại là cả một vấn đề.

H.P.(Nguồn: HyC Adventures, The Oxford Dictionary of Art).