Sư tử trong mỹ thuật Đại Việt từ những nghiên cứu so sánh

“Bệ nguyên những con sư tử đá dập khuôn kiểu Trung Quốc vào đền chùa - những nơi linh thiêng, lưu giữ giá trị văn hoá, hồn cốt dân tộc là một điều không thể chấp nhận. Nhất là đối với người Việt bởi trong truyền thống văn hoá chúng ta có ý thức dân tộc cao”

PGS. TS. Trần Lâm Biền

Hội nhập và toàn cầu hóa là cơ hội và thách thức với bản lĩnh văn hóa dân tộc. Chỉ trong khoảng chừng 10 năm lại đây, sự sinh sôi nảy nở của những con sử tử đá Trung Hoa trở thành một trọng những vấn đề tranh luận sôi nổi trên báo chí. Từ góc nhìn văn hóa biểu tượng, chúng ta thấy không gian tín ngưỡng cổ truyền đã định hình qua nhiều thế kỷ đang bị lai căng, pha tạp và biến dạng1. Dẫu biết rằng, sư tử là hình tượng xuất hiện nhiều nhất trong nghệ thuật nhân loại. Nhưng không vì thế mà chúng ta tiếp thu một cách ăn tươi nuốt sống. Việc các cơ quan quản lý đã có hành động kiên quyết xử lý cặp sư tử đá ở chùa Một Cột, chùa Trung Kính Thượng (Hà Nội), đền Đô (Bắc Ninh)… được sự đồng thuận từ các nhà nghiên cứu, các bậc thượng trưởng trong Giáo hội Phật giáo Việt Nam, cho đến các vị lãnh đạo cấp cao của Quốc hội và Chính phủ2. Tuy vậy, vấn nạn sử tử đá ngoại lai tràn vào không gian tâm linh cổ truyền của người Việt có căn nguyên từ sự thiếu hiểu biết về hệ thống các biểu tượng cổ truyền trong văn hóa Việt. Từ góc độ nghiên cứu so sánh, chúng tôi xin được trình bày có hệ thống hình tượng sư tử trong nghệ thuật tạo hình cổ truyền Việt Nam trên bình diện khu vực. Trước hết là những đặc điểm tạo hình cơ bản của sư tử Việt.

Sư tử chùa Bà Tấm, Hà Nội, thời Lý

Li Zhigang (Lý Chi Cương) là tác giả của công trình nghiên cứu công phu về sư tử đá từ cổ tới kim trong mỹ thuật Trung Hoa. Về hình tượng này, ông rút ra những đặc điểm tiêu biểu như sau: “Tạo hình của sư tử đá Trung Hoa là đầu to, thân vạm vỡ, tỷ lệ ước 1:3, ngực nở, chân mập, móng có vuốt sắc nhọn, lông đỉnh đầu nổi khối, mắt tròn miệng vuông, mũi cao răng sắc, tai nhỏ xếch ngược như chiếc lá, ức có lông, hàm có râu, con đực đầu có bờm. Lưng có dải băng hoặc lông dài phủ kín, đuôi cũng có nhiều dạng hoặc hình chiếc lá, hình như bàn tay hoặc như búi sợi tơ, lông trước cổ xoăn, giữa ức đeo lục lạc, điểm xuyết sợi anh lạc, có đai gấm. Sư tử đực đạp cầu, sư tử cái nô đùa với con”3.
So với các nước trong khu vực, đồ án sư tử Việt Nam xuất hiện trong nghệ thuật tạo hình tương đối muộn. Gắn bó với Phật giáo, sư tử Việt chủ yếu xuất hiện thời Lý-Trần và gần như vắng bóng trong các triều đại sau đó. Ngay cả trong những giai đoạn văn hóa cung đình Trung Hoa có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất tới mỹ thuật Việt Nam như thời Lê Sơ và thời Nguyễn. Xin được nêu những đặc trưng khái quát của tạo hình sư tử Việt.

Sư tử thời Lý, hiện vật Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Những đặc điểm tạo hình độc đáo của sư tử thời Lý-Trần
1. Sư tử với hàm răng có số lượng lớn
Răng - một trong những biểu tượng cơ bản về sức mạnh, đặc biệt là răng nanh. Những quái vật, ác thú thường được mô tả, khắc họa với những chiếc răng to và rất thưa. Chẳng hạn như con Thao Thiết của Trung Hoa hay Kala của Ấn Độ. Với khoảng 18 răng ở hàm trên, con sư tử trên bệ tượng chùa Hương Lãng cũng cho ta liên tưởng đến số của răng của người hơn là của sư tử. Bề mặt răng rất bằng phẳng, thậm chí nếu nhìn kỹ, những chiếc răng lại có hoa văn ở bên trong. Sư tử là loài thú ăn thịt họ mèo, răng hàm không có chức năng nhai nên cấu tạo răng đa phần hình chóp, tạo nên sự sắc nhọn đáng sợ. Nhưng răng nanh sư tử Việt thời Lý đa phần đã không những không nhọn sắc mà lại thường thiếu hai chiếc răng nhọn từ hàm dưới đâm lên. Cách xử lý răng như vậy, người Việt học tập từ đồng bào Chăm. Hầu hết các tượng sư tử của Trung Quốc đều có một hàm răng với những chiếc răng nanh lởm chởm và nhọn sắc.
2. Sư tử không phô diễn cơ bắp
Có thể nhận ngay ra đặc điểm thứ ba của các con sư tử thời Lý Trần là không phô diễn sức mạnh hình thể. Đặc điểm cơ bắp của sư tử được thể hiện rất rõ trong nghệ thuật điêu khắc đá Trung Hoa hay Chàm. Các con sư tử (Trung Quốc) bao giờ cũng phô trương bằng cách dướn người ra phía trước, lộ rõ một khối ức vạm vỡ. Tiếp theo ngực, một bộ phận được nhấn mạnh nữa là bắp chân. Vậy nhưng cả hai bộ phận này đều bị triệt tiêu trong cách thức tạo hình sư tử thời Lý. Chúng ta hầu như không nhìn thấy ức ở các con sư tử ở chùa Bà Tấm hay Hương Lãng. Tượng sư tử đá chùa Phật Tích tuy có thể nhìn thấy rất rõ ức và bắp chân nhưng cũng bị bỏ qua các đặc điểm giải phẫu.

Trích đoạn tượng sư tử thời Lý trên bệ tượng Từ Đạo Hạnh, chùa Thầy, Hà Nội

3. Tính chất hoa mỹ trong tạo hình
Sư tử là con vật biểu tượng cho sức mạnh nên cách tạo hình phô diễn uy lực thường tránh lối hoa mỹ, kiểu sức. Tuy vậy, những khuynh hướng kiểu sức, hoa mỹ trong tạo hình sư tử lại khá phổ biến ở Thái Lan, Lào và Campuchia. Nói một cách khác đi thì tất cả các sư tử thời Lý đều có nhiều yếu tố hoa mỹ và kiểu sức gần với cách tạo hình Đông Nam Á. Cách tạo hình cho sư tử ở Trung Hoa có một điểm chung kể từ Tống, Minh, Thanh trở đi là phần trang trí kiểu sức được tập trung ở thân bệ.
Bờm là một đặc điểm rất ấn tượng, tạo nên vẻ dũng mãnh cho các con sư tử đực. Nhưng hầu hết các con sư tử thời Lý bờm rất mỏng, ép sát vào cơ thể và hơn thế, được tạo hình một cách hoa mỹ, đôi lúc cũng được thấy dựng ngược lên như của rồng. Hiện vật đầu sư tử đất nung trang trí kiến trúc trưng bầy tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia bị chú thích nhầm là rồng. Lưu ý các con sư tử thời Lý thường có chữ Vương trên trán - hàm ý sư tử là vua của muôn loài. Chiếc đầu sư tử này cũng có chữ Vương.
Theo PGS. Nguyễn Du Chi, trên thân của sư tử đội tòa sen ở chùa tháp Chương Sơn và chùa Lạng đều có hình hoa mai cách điệu4. Còn theo TS. Nguyễn Việt, đồ án này một dạng lôi văn. Lông mày, tai, viền mép đều xuất hiện những hoa văn uốn lượn, mềm mại, có thể nói đến độ tinh tế hiếm thấy. Cách làm này rõ ràng cho thấy những ảnh hưởng đến từ Champa. Tuy vậy, vào thế kỷ thứ XI - XII, tạo hình sử tử Chàm lại khá đơn giản, ít hoa lá như những con sư tử thời Lý của người Việt.

Sư tử chùa Hương Lãng, Hưng Yên, thời Lý. Ảnh: Tư liệu Viện Mỹ thuật

Sư tử trước Thiên An Môn, Trung Quốc

Tạo hình sư tử của thời Lý cũng không giống với những con sư tử trong mỹ thuật Thái Lan, Campuchia, Champa, Trung Hoa ở cách xử lý hình khối ở phần đuôi. Tương tự như hổ báo, đuôi sư tử là một phần sức mạnh, hay đúng hơn là một thành tố biểu hiện sức mạnh của sư tử. Cái đuôi gợi đến gió, đến tốc độ di chuyển của sư tử khi vồ mồi hay khi lao vào đối phương giao chiến. Cái đuôi thường dựng lên, xòe ra tua tủa thậm chí được cách điệu để giống như một bó đuốc ngùn ngụt lửa. Không giống với những cách làm trên của các nước láng giềng phương Nam, những đuôi con sư tử thời Lý mà ta thấy rất mềm mại, uyển chuyển, đều đặn khiến ta liên tưởng đến dòng suối tóc hơn là đuôi chúa sơn lâm. Dường như có sự trái ngược, nếu tạo hình phần đầu khối hình tương phản mạnh bao nhiêu thì phần đuôi lại dịu mềm bấy nhiêu.
Sơ kết
Như vậy, chỉ xét riêng về ngoại hình, sư tử Việt cũng có những đặc điểm nhận dạng riêng, hoàn toàn khác biệt với sư tử Trung Hoa. Nhưng không chỉ riêng về hình dáng, trong bài viết tiếp theo Vị thế của hình tượng sư tử trong mỹ thuật Đại Việt tác giả xin trình bày từ góc độ lịch sử của hình tượng này để làm rõ hơn con sư tử trong tâm thức Việt. Nghiên cứu hình tượng sư tử trong nghệ thuật tạo hình truyền thống cũng là góp phần ngăn chặn làn sóng xâm lăng của văn hóa ngoại lai vào các không gian tín ngưỡng cổ truyền. Những kết quả nghiên cứu này hy vọng được góp một tiếng nói học thuật cho công tác quản lý mỹ thuật ở không gian tín ngưỡng, tôn giáo vốn đang nảy sinh nhiều hiện tượng rất tiêu cực, đáng báo động.

T.H.Y.T
(hết phần 1)

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2014)