Từ nhiếp ảnh thuần túy tới nhiếp ảnh ý tưởng

Ảnh ý tưởng là một lĩnh vực lớn, đòi hỏi nhiều kiến thức, có nhiều vấn đề cần phải bàn thảo. Nhìn lại các loại hình nghệ thuật, nhiếp ảnh thuộc loại hình không gian phẳng. Nhưng không dừng ở đó, để vươn tới và trở thành một lĩnh vực của nghệ thuật, từ lâu những người yêu mến nhiếp ảnh đã căm cụi, mải miết đi tìm cái không gian ba chiều trên cái mặt phẳng hai chiều này, và họ đã chứng minh được rằng nhiếp ảnh có khả năng thể hiện được ý nghĩa của cử chỉ, hành động của đối tượng dưới những hình thức cụ thể khác nhau. Khi cảm thụ tác phẩm nhiếp ảnh, người ta vẫn có cảm giác được chiều sâu, thời gian và không gian, thậm chí cả cảm giác được sự chuyển động sống động ở trong ảnh.Với việc sử dụng những phương thức tạo hình, những thủ pháp ánh sáng, bóng tối, cách phơi sáng và sự kết hợp các đường nét, màu sắc để tạo ra cảm giác không gian ba chiều, nói lên được tư tưởng và tình cảm con người trên nhiều cung bậc ở những trạng thái khác nhau.

Nghĩa trang sau khi lũ lụt ở Trujillo, Peru của E.Verdugo

Nhiếp ảnh được công chúng mến mộ và trở thành bộ môn nghệ thuật xã hội hóa khá nhanh, bởi ảnh mang những đặc tính rất cơ bản, đó là tính tài liệu, đúng như bản chất của nó là ghi lại hiện thực và hình ảnh là sự phản quang của đối tượng được định hình trên phim (hay màn cảm biến) và giấy ảnh. Nhiếp ảnh không bao giờ phản ánh được cái hư vô, cái trừu tượng, ngoài phạm vi vật chất, cái gì tồn tại trước ống kính, cái gì mang tính vật chất, khách quan mà quang học thu nhận được mới tạo ra ảnh. Chính từ sự hạn chế này lại tạo nên sức sáng tạo riêng trong nghệ thuật nhiếp ảnh. Người ta không dừng lại ở việc đi mô tả hiện thực một cách thuần thúy. Các nhà nhiếp ảnh dựa trên những chi tiết của hiện thực để diễn tả một điều gì đó không hiện hữu có tính chất vật chất, nhưng nó có khả năng gợi mở ra những khoảng không gian ngoài bức ảnh, mà ở đó có thể trú ngụ những thứ nằm ngoài phạm vi vật chất nhìn thấy được như tư duy, cảm xúc, âm thanh và vô vàn những điều khác nữa.

Một trong những tính chất quan trọng nhất của nhiếp ảnh và để mọi người thừa nhận nó là nghệ thuật, chính là tính nghệ thuật của nó. Cũng có người đặt câu hỏi là: cái đẹp nằm ở chủ quan của người cầm máy hay khách quan của phía đối tượng? Nếu nằm ở đối tượng chụp thì đối tượng xấu hình ảnh sẽ xấu, nghĩa là đối tượng thế nào thì ảnh thế đấy. Không hẳn như vậy, đó chỉ là ảnh sao chép sự hiện diện tự nhiên của đối tượng. Chất lượng nghệ thuật của sự miêu tả không phải chỉ nằm “tuyệt đối” ở đối tượng mô tả, mà bắt nguồn từ sự am hiểu cái mà ta mô tả, diễn đạt và tái hiện nó. Bởi mắt người nhìn đối tượng theo không gian ba chiều khác với mặt phẳng hai chiều của ảnh. Hơn nữa tạo hình của nhiếp ảnh nhờ các yếu tố kỹ thuật, các yếu tố này đều do con người điều khiển theo ý mình. Nhận thức ở đây là một yếu tố quyết định, quan trọng nhất, bởi nhà nhiếp ảnh đánh giá thực tế khách quan và thể hiện cái đẹp trong tác phẩm theo cách của mình. Đi tìm cái nghịch lý, cái sự tranh giành, ganh đua giữa cái đẹp và cái xấu để khám phá cái mới, cái điển hình, cái bản chất trong thế giới quanh mình, đó chính là bản chất của sự sáng tạo trong ảnh nghệ thuật. Điều này là manh nha cho những tư tưởng, cách diễn đạt của dòng ảnh ý tưởng sau này.

Sự mong manh của gia đình và số phận những đứa trẻ của P.Holtz, Pháp

Tổng kết lại người ta rút ra rằng có hai phương pháp chụp. Một là chụp “Hiện thực” (khuynh hướng báo chí), hai là chụp “Sắp đặt” (khuynh hướng nghệ thuật). Cả hai cách, cách nào cũng có ý tưởng riêng. Đúng như có một số nhà nhiếp ảnh nói: Đã là ảnh, ảnh nào mà không có ý tưởng – Quá đúng. Ý tưởng của người theo phương pháp thứ nhất nhằm thông tin, cảnh báo qua cái nhìn và cách phát hiện, diễn đạt của người cầm máy. Còn cách thứ hai là gửi đi một thông điệp đến với độc giả, nhưng cả hai đều không thuộc dòng “Ảnh ý tưởng”. Tấm ảnh “Nghĩa trang sau khi lũ lụt” ở Trujillo, Peru của E.Verdugo đã gửi đi một thông điệp hãy bảo vệ môi trường ngay từ bây giờ, nếu không con người dù có chết đi cũng không thể yên ổn!

Ai đó đã nói “Nhiếp ảnh là một nghệ thuật của sự im lặng”. Ở một khía cạnh nào đó, đúng, nhưng sự im lặng cũng có tiếng nói riêng. Mà khi đã lên tiếng thì âm thầm đấy, nhưng vang vọng mãi trong tâm khảm con người! Cũng vì đặc thù “im lặng” của nhiếp ảnh nên những nhà nhiếp ảnh trở thành những người phát ngôn của ảnh. Mà con người có một đặc tính là luôn trói buộc mình bởi những quan điểm, bởi những khuynh hướng, bởi địa vị xã hội, bởi muôn vàn lợi ích khác nhau… Nên đôi khi ảnh được nhào nặn nhiều lúc không đúng với thực tế. Dù ở dòng ảnh nào, đó cũng là một cách hiểu sai về Nhiếp ảnh!

Đổi mầu xiềng xích của S.Schwars

Ảnh ý tưởng nhằm diễn tả một cái nhìn khái quát mang tầm thời đại, một góc của gương mặt xã hội. Nó thường hay giải mã những góc khuất của những vấn đề mang tính xã hội, không chỉ được tái hiện trên bề mặt các hiện tượng mà còn được soi rọi ở nhiều góc nhìn, ở bề sâu, bề xa, những vùng sự thật bị che khuất một cách hữu ý hay vô tình để rồi ngưng tụ ở số phận con người. Nhà nhiếp ảnh Ý tưởng biến những tư liệu chính xác của xã hội thành những sản phẩm hư cấu, tưởng tượng của cá nhân mà mạch cảm hứng khẳng định, ca ngợi hay phê phán một trào lưu, một khuynh hướng trong xã hội, tuyên truyền giáo dục lòng yêu nước hay lòng tự hào dân tộc. Ngoài ra cũng có khuynh hướng mượn phương pháp này để chuyển tải một thông điệp, một tư tưởng, một quan điểm thẩm mỹ, một cái nhìn. Ở đây nhà nhiếp ảnh có thể suy diễn, sáng tạo một thế giới nghệ thuật riêng, vừa làm sống lại vấn đề của hiện thực một cách hấp dẫn, thông qua đó truyền bá một tư tưởng, gửi gắm một nỗi niềm, tôn vinh một quan điểm cấp tiến hay phê phán một tư tưởng sai lạc, một trào lưu không lành mạnh. Trong phạm trù này hiện thực được nhào nặn, thiết kế, tổ chức lại. Một hiện thực khác ở đây mà bạn đọc sẽ khám phá theo cách của riêng họ.

Người nhập cư phản đối sự trục xuất của  P. Vreeker

Như vậy, với dòng ảnh ý tưởng, nhà nhiếp ảnh đã có thể phán xét hiện thực, phản biện hiện thực, giúp nhận thức thêm, nhận thức lại hiện thực. Đó là một quyền năng, nhưng cái quyền năng ấy không dễ được ban phát cho bất kì người nào muốn. Chỉ có những nghệ sỹ chân chính, những nghệ sỹ cảm thông được với cuộc sống, đầy trách nhiệm và phải thực sự có tài năng. Nhà nhiếp ảnh dùng mọi thủ pháp nghệ thuật để diễn tả hiện tượng cuộc sống có tính ẩn dụ cao, tạo sự liên tưởng, suy diễn cho người thưởng ngoạn. Tỉ dụ như bức ảnh “Đổi mầu xiềng xích” của S.Schwars tố cáo một số quốc gia, việc thay đổi chính sách đối với người nghèo, người da màu chẳng qua là sự đổi màu của xiềng xích mà thôi, cũng không vì thế mà cuộc sống của họ khác xưa. Cuối thế kỷ 20, nạn ly hôn ở Châu Âu bùng nổ, nhiều nước tình trạng ly hôn có thời điểm tới 70-80%. Vì thế đã thôi thúc nhà nhiếp ảnh người Pháp P.Holtz nẩy ý tưởng cho ra đời bức ảnh “Sự mong manh của gia đình và số phận những đứa trẻ”. Ông chụp một chiếc khung ảnh có hình cặp hôn phu ngày cưới chông chênh trên tường và được buộc (níu giữ) bằng những sợi chỉ mỏng manh. Ông đã diễn tả và cảnh báo tình trạng bất ổn định của các gia đình thời hiện đại. Hay “Người nhập cư phản đối sự trục xuất” của P. Vreeker, “Số phận những dòng sông” (ảnh mạng),…

Số phận những dòng sông”. Ảnh: Internet

Thông thường ảnh Ý tưởng xuất phát từ một tư tưởng của tôn giáo hay triết học, ở Việt Nam không nhiều những nhà nhiếp ảnh đi theo lối này. Dòng ảnh này xuất phát từ những luận đề, để đi tìm cái biểu tượng về triết lý nhân sinh như : Tồn tại và phát triển / Cái thiện và cái ác / Chiến tranh và hòa bình / Sự giả dối và lòng trung thực / Danh dự và tình yêu / Quá khứ và hiện tại / Sự hữu hạn và vô hạn / Không gian và thời gian / Sự có lý và điều phi lý…

Những người đi theo con đường “Nhiếp ảnh Ý tưởng” (Ideefoto) đều là những tay máy giỏi nhưng cũng không hề đơn giản, khi mà cảm xúc không đồng điệu với suy tưởng. Không giống như đi tìm cái đẹp ở nhiếp ảnh thuần thúy. Đôi lúc nó chứa đựng cái đẹp của cái phi lý. Nó đặt cái phi lý giữa hiện thực đang tồn tại. Nó kêu gọi và cung cấp một cái nhìn khác về thế giới. Ở đây, sự thơ ngây cho dù thật đẹp cũng trở thành ngờ nghệch.   

N.T