Hồ sơ mỹ thuật Đông Dương lần đầu tiên công bố nghị định của toàn quyền Đông Dương năm 1944 về việc đặt tên phố Victor Tardieu tại Hà Nội

Thật ngạc nhiên và xúc động khi chúng tôi phát hiện ra bản sao y tờ Nghị định về việc đặt tên “Phố Victor TARDIEU” cho một con phố tại Hà Nội, do Toàn quyền Đông Dương ký ngày 28 tháng 6 năm 1944 [1]. Đã 75 năm trôi qua, thông tin về việc đặt tên cho con phố này dường như chưa thấy xuất hiện trong bất kỳ hồi ký hay công trình nghiên cứu nào về lịch sử đường phố thủ đô Hà Nội. 

Tượng Victor Tardieu, do Georges Khánh thực hiện năm 1935. Sưu tập của Alix Turolla-Tardieu. ©Christies.com

Trong lúc tra cứu kho lưu trữ tư liệu thời Pháp thuộc tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1, Hà Nội, mới đây chúng tôi đã phát hiện ra tờ Nghị định quan trọng nói trên. Đây là một bằng chứng hết sức quan trọng mà bấy lâu nay chúng ta không hề biết, rằng ngay từ năm 1944, ở Hà Nội đã có một con phố được đặt tên là “Phố Victor Tardieu” - tên họa sỹ hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương, tiền thân của Trường Đại học Mỹ thuật Việt nam ngày nay. Sau khi đoạt Giải thưởng Đông Dương, ông đã sang Việt Nam trước hết chỉ với dự định tham quan sáu tháng, nhưng có lẽ do duyên trời định, với tình yêu đất nước, con người và nghệ thuật của Việt Nam đến kỳ lạ, họa sỹ Victor Tardieu đã ở lại Việt Nam cho đến phút cuối đời. Ông là người có công lớn trong việc vận động chính quyền thuộc địa cho thành lập ngôi trường Mỹ thuật Đông Dương vào tháng 10 năm 1924 và liên tục làm Hiệu trưởng ngôi trường từ đó cho đến khi trút hơi thở cuối cùng tại chính mảnh đất Hà Nội ông hằng yêu quý, vào ngày 12 tháng 6 năm 1937, thọ 67 tuổi.

Vậy là, với tờ Nghị định mới được phát hiện, câu hỏi bấy lâu rất nhiều nghệ sỹ và bạn bè yêu nghệ thuật quốc tế khi sang thăm Hà Nội đặt ra: - Hà Nội có phố Victor Tardieu không, và nó nằm ở đâu? - đã có đáp án tích cực. Rõ ràng, theo tư duy logic của các bạn bè nước ngoài, một con người có nhiều công lao đóng góp cho nền văn hoá Việt Nam nói chung và nền mỹ thuật Việt Nam nói riêng như Victor Tardieu mà tên ông lại chưa thành tên phố ở thủ đô ngàn năm văn hiến như Hà Nội thì quả là chuyện lạ. 

Việc đặt tên phố Victor Tardieu hẳn là niềm mong mỏi và sự vận động đối với chính quyền thuộc địa của nhiều nhân sỹ, trí thức, nghệ sỹ ở Hà Nội từ sau ngày Victor Tardieu qua đời. Tuy nhiên, phải đến năm 1944, nhờ sáng kiến cụ thể của kiến trúc sư Charles Lacollonge - Chủ tịch Hội Khuyến khích Nghệ thuật và Kỹ nghệ An Nam [2] đầy uy tín - cùng sự ủng hộ nhiệt tình của Thống sứ Bắc Kỳ J. Halewyn, cuối cùng Toàn quyền Đông Dương Jean Decoux đã phê chuẩn cho việc đặt tên phố Victor Tardieu tại Hà Nội bằng Nghị định số 1168 D ngày 28 tháng 6 năm 1944.

Chúng tôi xin công bố bản Nghị định quan trọng nói trên (bản sao y) và phần chuyển ngữ tiếng Việt đi kèm. Trên văn bản Nghị định, thời điểm ra đời của con phố Victor Tardieu cùng vị trí của nó trên địa bàn thủ đô Hà Nội là hoàn toàn sáng tỏ.

+++

Như vậy, căn cứ vào Nghị định này, chúng ta biết rõ:

1. Hà Nội đã có “Phố Victor Tardieu” kể từ ngày 28 tháng 6 năm 1944, là thời điểm Toàn quyền Đông Dương Jean Decoux ký Nghị định nói trên.

2. Phố Victor Tardieu là đoạn phố nằm giữa phố Bovet (phố Yết Kiêu ngày nay) và đường Mandarine (đường Lê Duẩn ngày nay).

Sau khi ký Nghị định nói trên, Toàn quyền Đông Dương Jean Decoux cũng đã có kế hoạch ra Hà Nội dự lễ khánh thành phố Victor Tardieu và gắn tấm bảng kỷ niệm tại Trường Mỹ thuật Đông Dương. Tuy nhiên, dù đã có sự đốc thúc liên tục của Thống sứ Bắc Kỳ và sự chuẩn bị khẩn trương của Phủ Đốc lý Hà Nội [3], chuyến đi Hà Nội theo mong muốn của Toàn quyền Decoux nhằm khánh thành con phố mới và đặt tấm bảng kỷ niệm họa sỹ Victor TARDIEU quá cố vào mùa đông năm 1944 đã không thực hiện được, mà một trong những nguyên nhân chính là do những hoạt động quân sự của quân đội Nhật Hoàng tiến hành tại Đông Dương và Hà Nội vào thời gian này [4].

Còn số phận tấm bảng kỷ niệm và tấm biển “Rue Victor Tardieu” từ ngày đó cho đến nay ra sao hiện vẫn là ẩn số. 

Một bài báo trên tờ Comoedia, ngày 04/3/1932, viết về Victor Tardieu và công cuộc đổi mới nền nghệ thuật Viễn Đông. [5]

Tạm kết

1. Có thể nói việc đặt tên “ Phố Victor Tardieu” cho một con phố ở Hà Nội không chỉ là sự tôn vinh cá nhân họa sỹ Victor Tardieu mà cũng là hành động của chính quyền bảo hộ nhằm ghi một dấu tích văn minh tại Hà Nội - thủ phủ của xứ Đông Dương, nơi hội tụ tinh hoa văn hoá của cả xứ sở này; một bằng chứng của sự giao thoa văn hoá Đông Tây trong lịch sử vùng Viễn Đông.

Con phố“nằm giữa phố Bovet và đường Mandarine” (bản đồ Hà Nội 1936) chính là đoạn phố nằm bên hông Trường Mỹ thuật Việt Nam hiện nay, nối từ đầu phố Yết Kiêu tới đường Lê Duẩn

2. Ngày Victor Tardieu vận động được chính phủ thuộc địa đồng ý cho mở ngôi Trường Mỹ thuật Đông Dương có thể xem là ngày mở đầu của một kỷ nguyên mới cho nền nghệ thuật nước ta: kỷ nguyên nghệ thuật Việt Nam hiện đại. Với tài năng sư phạm lỗi lạc cùng nhãn quan sâu sắc, họa sỹ Victor Tardieu và các giáo sư trường Mỹ thuật Đông Dương trong hơn 20 năm tồn tại, dù rất ngắn, đã kịp đào tạo nên nhiều lớp họa sỹ và kiến trúc sư tài năng có nhiều tác phẩm giá trị và có tầm ảnh hưởng tới sự phát triển của nền mỹ thuật và kiến trúc Việt nam, đồng thời có tác động không nhỏ và tích cực tới sự phát triển thẩm mỹ trong đời sống văn hoá của người Việt từ đầu thế kỷ 20 kéo dài cho đến tận ngày hôm nay. Những tác phẩm của các họa sỹ “thế hệ Đông Dương” giờ đây luôn được các bảo tàng và các nhà sưu tập uy tín trong nước và quốc tế trân trọng như những báu vật.

Bức tranh sơn dầu khổng lồ rộng 80m2 do Victor Tardieu thực hiện suốt 7 năm (1921-1928) cho Đại Học Đông Dương. ©FRANOM

3. “Cụ đốc Tardieu”, trong ký ức của nhiều thế hệ học trò/họa sỹ/nhà giáo, mãi mãi là một nghệ sỹ và nhà sư phạm giàu lòng nhân ái, có tư tưởng tiến bộ, chân thành yêu quý nền văn hóa nghệ thuật truyền thống Việt Nam, đặc biệt có cảm tình sâu sắc với xứ Đông Dương và những con người hiền hoà, có nhiều năng lực thẩm mỹ xứ này. Trong những thập niên 1930, ông cũng là người có nhiều hoạt động rất hiệu quả trong việc tổ chức các hoạt động diễn thuyết và/hoặc triển lãm ở Hà Nội và Pháp hay nhiều nước khác ở châu Âu (Thành lập Hội Khuyến khích Mỹ thuật và Kỹ nghệ An Nam tại Hà Nội, tổ chức các cuộc triển lãm tại Đấu xảo Hoàn vũ, Đấu xảo Thuộc địa, Triển lãm về nghệ thuật Đông Dương ở Pháp, v.v…), nhằm quảng bá và chấn hưng nền nghệ thuật Việt Nam. Rất nhiều thế hệ học trò của ông, trong số đó có thể kể tên Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Lê Văn Đệ, Tô Ngọc Vân, Georger Khánh, Phạm Hậu, ….  đã có những thành tựu quan trọng, góp phần lan toả hình ảnh mỹ thuật Việt Nam trên trường quốc tế.

Bìa báo Ngày Nay, 20/2/1935, giới thiệu “Phòng triển lãm Mỹ thuật và Kỹ nghệ” của Hội Việt Nam chấn hưng Mỹ thuật và Kỹ nghệ

4. Cũng như bao thế hệ những người làm nghệ thuật và những người nghiên cứu về lịch sử và nghệ thuật Việt Nam, chúng tôi hy vọng tên phố Victor Tardieu sớm được khôi phục [6], để Hà Nội và những con người yêu văn hoá nghệ thuật ở Thủ đô mỗi lần đi qua con phố này lại nhớ và tự hào về ông. Hơn nữa, việc xuất hiện tên phố Victor Tardieu tại Hà Nội còn góp phần vun đắt thêm tình hữu nghị giữa hai dân tộc Việt - Pháp. Và thật không có gì hợp lý hơn nếu tên phố Victor Tardieu được khôi phục tại chính đoạn phố cũ từng mang tên ông, nằm bên sườn Trường Đại Mỹ thuật Việt Nam hôm nay.

5. Sắp đến ngày kỷ niệm 82 năm ngày Victor Tardieu qua đời (12 tháng 6), chúng tôi xin coi bài viết này như nén tâm nhang tưởng nhớ đến ông - Người Mở đường, người Thầy khai sinh ra nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại.

P.L - V.T.M.H (Số 5, tháng 5/2019)

Tài liệu tham khảo

[1]. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, phông Toà Đốc lý Hà Nội (Mairie de Hanoi), Hồ sơ H31, No. 4183, tờ số 3.

[2]. Hội Khuyến khích Nghệ thuật và Kỹ nghệ An Nam (Societe Annamite d’encouragenment à l’art et L’industrie, SADEAI) còn có tên gọi khác là Hội Việt Nam chấn hưng Mỹ thuật và Kỹ nghệ, được thành lập tại Hà Nội vào tháng 5/1934, chính thức hoạt động từ tháng 8/1935; Chủ tịch đầu tiên của Hội chính là họa sỹ Victor Tardieu.

[3]. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, phông Toà Đốc lý Hà Nội (Mairie de Hanoi), Hồ sơ H31, No. 4183, tờ số 4-6.

[4]. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, phông Toà Đốc lý Hà Nội (Mairie de Hanoi), Hồ sơ H31, No. 4183, tờ số 8-9.

[5]. Comoedia, 04/3/1932, trang 1.

[6]. Nghị định số 91/2005/NĐ-CP ngày 11/7/2005 về việc ban hành Quy chế đặt tên, đổi tên đường phố và công trình công cộng.