Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Lời dẫn

Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Cách mạng 4.0) với những thành tựu đột phá về công nghệ đã và đang tác động sâu rộng đến đời sống kinh tế - xã hội và từng cá nhân trên phạm vi toàn cầu, trong đó có Việt Nam. Trong tổng thể đời sống kinh tế - xã hội có nhiều biến động, các làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam chưa bao giờ có nhiều cơ hội đến vậy để khởi sắc với một diện mạo mới, song đi cùng với đó là những thách thức sẽ phải đối mặt trong hành trình hội nhập, phát triển và bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc.

Trong quỹ đạo của Cách mạng 4.0 đang thâm nhập và ảnh hưởng tới Việt Nam, các làng nghề thủ công truyền thống với tư cách là một bộ phận của văn hóa Việt Nam được các chuyên gia đánh giá sẽ có nhiều cơ hội để mở rộng thị trường, tăng năng suất, tăng trưởng kinh tế làng nghề một cách mạnh mẽ hơn bao giờ hết nếu biết chủ động đón nhận, tận dụng những yếu tố phù hợp được mang đến từ cuộc cách mạng này như: ứng dụng công nghệ cao, công nghệ tự động hóa, công nghệ vật liệu trong quy trình sản xuất của làng nghề. Song, bên cạnh đó cũng sẽ là những thách thức đặt ra cho các làng nghề - một số vấn đề văn hóa - xã hội có thể nảy sinh như là những hệ quả nhãn tiền.

Thợ làm tượng làng nghề Sơn Đồng, Hoài Đức, Hà Nội

Những cơ hội cho làng nghề thủ công truyền thống

Tự động hóa trong sản xuất

Một trong những biểu hiện rõ rệt nhất về sự ảnh hưởng, tác động của Cách mạng 4.0 tới các làng nghề, ngành nghề thủ công truyền thống của chúng ta trong một tương lai không xa tới đây, chính là sự thâm nhập nhanh chóng của một loạt công nghệ mới và việc áp dụng chúng vào sản xuất, theo đó một số quy trình sản xuất mới có thể xuất hiện. Cụ thể, các loại máy móc hiện đại có thể thay thế lao động thủ công thực hiện nhiều công đoạn.

Dựa trên thực tế hiện nay cộng đồng làng nghề đã và đang được tiếp cận khá dễ dàng với thế giới kỹ thuật số - các phương tiện truyền thông, nhiều chuyên gia dự báo rằng quy trình sản xuất ở các làng nghề nếu biết tận dụng những lợi thế của công nghệ thông tin, việc số hóa kiểm soát và truyền thông nhằm gia tăng tính kết nối giữa các khâu trong chu trình sản xuất của làng nghề là điều hoàn toàn có thể thực hiện được.

Hiện đại hóa và tự động hóa trong quy trình chế tác, sản xuất sản phẩm ở các làng nghề thủ công truyền thống có khả năng tạo ra những năng suất và giá trị mới. Đặc biệt, những ảnh hưởng, tác động từ FIR sẽ mang đến những lợi ích quan trọng cho cộng đồng làng nghề như: việc thay thế người lao động bằng máy móc có thể đem lại sự an toàn cho họ nhờ giảm thiểu được các nguy cơ, rủi ro về sức khỏe; thu nhập tăng thêm giúp cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân, cùng với việc được tiếp cận ngày càng dễ dàng với công nghệ kỹ thuật số, một bộ phận dân làng nghề có thêm nhiều cơ hội tận hưởng những sản phẩm/dịch vụ mới hiện đại làm tăng hiệu quả và niềm vui cuộc sống của mỗi cá nhân như lướt web giải trí (nghe nhạc, xem phim, chơi game…), đặt mua hàng hóa online, thanh toán trực tuyến…

Đó là những điều không thể có trong nền sản xuất cổ truyền trước đây ở các làng nghề.

Chất liệu/vật liệu mới

Thực tế hiện nay, nguyên liệu là một trong những khía cạnh biến đổi nhanh và đa dạng nhất ở các làng nghề truyền thống Việt Nam. Ở trường hợp các làng nghề sơn mài truyền thống, chúng ta đã từng chứng kiến hàng loạt nguyên vật liệu mới thay thế cho các chất liệu trước đây trong quá trình chế tác nhằm đáp ứng những đơn đặt hàng lớn cũng như thị hiếu thẩm mỹ mới của khách hàng, và đặc biệt là nhằm đối phó với tình trạng cạn kiệt nguồn nguyên liệu tự nhiên đang ngày càng trầm trọng; các chất phụ gia tự nhiên được thay thế bởi các loại hóa chất… Như vậy, sẽ không có gì đáng ngạc nhiên nếu trong tương lai các ngành nghề truyền thống tiếp nhận thêm những vật liệu mới đến từ Cách mạng 4.0. Xét ở một khía cạnh nào đó, chúng tôi cho rằng việc các làng nghề truyền thống chuyển sang tiếp cận với các nguyên vật liệu mới là hợp lý và tất yếu. Đó là sự năng động cần thiết của các làng nghề bởi sự tìm tòi, cải tiến công nghệ sản xuất trong cơ chế thị trường là một trong những yêu cầu cần phải có để duy trì hoạt động của ngành nghề, làng nghề, nhất là trước những ảnh hưởng, tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ mới.

Phơi lụa ở lang Vạn Phúc, Hà Nội.Ảnh: Lê Bích

Thị trường mở rộng không biên giới

Ứng dụng những tiện ích của khoa học công nghệ từ Cách mạng 4.0, một thị trường mới sẽ được mở ra, có khả năng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ chưa từng thấy của làng nghề.

Với sự thâm nhập ngày càng sâu rộng của kỹ thuật số, hoạt động kinh doanh của người thợ thủ công sẽ khác trước rất nhiều. Theo đó, quan niệm về mua - bán, giao dịch sẽ mở hơn, không đơn thuần chỉ là sự tiếp xúc trực tiếp giữa người thợ với khách hàng. Khoảng cách địa lý cũng sẽ không còn là rào cản, đó là bởi đã có sự trợ giúp của công nghệ thông tin. Mặc dù có thể chưa có nhiều kiến thức và thực sự thông thạo về lĩnh vực này, song một bộ phận các ông chủ xưởng năng động (phần đa có tuổi đời còn rất trẻ) có thể nhận thấy việc ứng dụng công nghệ thông tin trong việc quảng cáo và bán sản phẩm là hết sức cần thiết và đem lại nhiều lợi ích cho họ. Vì lẽ đó, họ không ngần ngại đầu tư mua các thiết bị công nghệ như máy tính xách tay, Ipad, điện thoại thông minh để kết nối Internet, thực hiện marketing online với việc đưa hình ảnh làng nghề cùng sản phẩm lên các website, diễn đàn để quảng bá và giao dịch. Công nghệ “Kết nối vạn vật” (Internet of Things - IoT) trong Cách mạng mạng 4.0 cho phép thống kê, lưu trữ mọi thông tin về thị trường, khách hàng cùng những vấn đề có liên quan… một cách nhanh chóng và chính xác. Đây chính là những yếu tố quan trọng tác động đến hoạt động sản xuất, thúc đẩy sự đổi mới, phát triển làng nghề. Nhờ sự tiện ích của công nghệ hiện đại, thay vì sản xuất theo lối thụ động, ngồi nhà chờ việc như trước đây của các ông thợ cả, những nghệ nhân/ông chủ trẻ có đầu óc kinh doanh, rất năng động trong cơ chế thị trường với chiếc laptop hay smartphone online có thể tìm kiếm đối tác khách hàng, thị trường mọi lúc, mọi nơi, qua đó thiết lập và mở rộng mạng lưới quan hệ kinh doanh không chỉ ở trong nước mà còn có khả năng vươn ra thị trường toàn cầu trong tương lai không xa.

Số hóa tri thức

Một trong những mối lo ngại thường trực ở các làng nghề thủ công truyền thống của chúng ta bấy lâu nay là việc các thế hệ nghệ nhân cao tuổi khi qua đời sẽ mang theo những bí quyết, tinh hoa nghề nghiệp, và do vậy nếu đội ngũ kế cận không được quan tâm đào tạo bài bản thì một ngành nghề truyền thống nào đó có thể nhanh chóng bị mai một, thất truyền. Nay, trong bối cảnh Cách mạng 4.0 với một trong những nội dung cốt lõi của lĩnh vực kỹ thuật số là Big Data (Dữ liệu lớn) chúng ta dường như có cơ hội khắc phục khó khăn nói trên một cách khá hoàn hảo nhờ công nghệ “số hóa tri thức”, hiểu một cách đơn giản đó là việc tư liệu hóa các kinh nghiệm, kỹ thuật chế tác sản phẩm của các ngành nghề/làng nghề. Đó là sự hoán đổi từ sự “lưu” bằng trí nhớ (của nghệ nhân) vốn bị giới hạn bởi nhiều yếu tố khách quan và chủ quan sang các thiết bị số hóa với lưu lượng dữ liệu khổng lồ. Ứng dụng thành công công nghệ này hứa hẹn chúng ta sẽ một kho tư liệu đồ sộ về các ngành nghề thủ công và đặc biệt là có thể bảo vệ chúng một cách bền vững trước thách thức của thời gian, phục vụ đắc lực hoạt động nghiên cứu cũng như việc truyền dạy nghề cho nhiều thế hệ mai sau.

Thợ chạm khắc đá Ninh Vân, Ninh Bình

Nâng cao chất lượng mẫu mã sản phẩm

Mẫu mã các sản phẩm thủ công truyền thống Việt Nam hứa hẹn có nhiều cơ hội để cải thiện theo hướng chất lượng tốt hơn, phong phú, đa dạng hơn khi lĩnh vực thiết kế đồ họa cũng giống như nhiều ngành nghề khác chắc chắn sẽ có sự thay đổi toàn diện về “phương thức sản xuất” nhờ ứng dụng các phần mềm chuyên dụng mới từ Cách mạng 4.0: nếu trước đây công nghệ photoshop đã từng được coi là chuyên nghiệp trong thiết kế, thì giờ đây từ cấu hình phần cứng đến phần mềm, các app (application/ứng dụng) sẽ có khả năng hỗ trợ tối ưu theo cách biến hóa, linh hoạt cho việc thiết kế, chỉnh sửa, cắt ghép hình ảnh chỉ trong một thao tác kích chạm; từ vô số dữ liệu sẵn có trên Internet, chỉ cần cung cấp ảnh và nội dung ngay lập tức đã có thể cho ra sản phẩm mới... Ứng dụng công nghệ hiện đại trong thiết kế mẫu mã sẽ góp phần quan trọng tạo nên sức hấp dẫn, tăng tính cạnh tranh cho các sản phẩm thủ công truyền thống Việt Nam trước sự tấn công ồ ạt của hàng thủ công giá rẻ đến từ Trung Quốc và các nước Đông Nam Á.

Thợ gốm Chu Đậu, Hải Dương

Thay lời kết

Thế giới đang chuyển mình theo xu thế phát triển của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 và Việt Nam cũng sẽ không nằm ngoài xu thế ấy. Chúng ta đang đứng trước cuộc thay đổi lớn lao, không chỉ làm biến đổi nền kinh tế mà cả văn hóa, xã hội một cách toàn diện. Các làng nghề thủ công truyền thống chính là “thế giới nhỏ” trong bối cảnh chung ấy của đất nước và toàn cầu.

Để tận dụng được những lợi thế và giảm thiểu tác động tiêu cực của cuộc Cách mạng công nghiệp mới với các làng nghề thủ công truyền thống, chúng ta - toàn xã hội, các cơ quan, tổ chức, cộng đồng làng nghề và từng cá nhân cần phải nhận thức rõ bản chất và đặc điểm của cuộc Cách mạng này để tìm ra các biện pháp ứng phó, trong đó quan trọng hàng đầu là xây dựng cơ chế, chính sách phù hợp theo tư duy mới, sáng tạo mới, đặc biệt là việc xây dựng chiến lược phát triển văn hoá song song với các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nhằm đưa các làng nghề có bước đột phá trong sự phát triển tổng thể một cách bền vững.

N.T.L.H (số 8, tháng 8/2019)

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Thắng (2017), Báo cáo khoa học “Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: Một số đặc trưng, tác động và hàm ý chính sách đối với Việt Nam”, Viện Triết học, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội. 

2. Đăng Khoa (2017), “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: Việt Nam đang “đứng” ở đâu?, Nguồn: https://viettimes.vn, truy cập ngày 14/5/2018.

3. Bùi Thị Ngọc Lan (2017), “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và một số vấn đề đặt ra với Việt Nam”, Nguồn: http://lyluanchinhtri.vn, truy cập ngày 14/5/2018.

4. http://langnghevietnam.vn.