Đọc lại bài viết năm 1939 của Tô Ngọc Vân tưởng nhớ Victor Tardieu

“… Ông già ấy, trước khi xe đi nhà thương, còn viết run được mấy giòng trên một cái nắp hộp, dặn dò mấy điều về hội Việt-nam mỹ-thuật …”

- Tô Tử

1. Tô Ngọc Vân (1906-1954), là tên tuổi lớn trong số những cựu sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương. Là họa sỹ, nhà lý luận, nhà sư phạm lỗi lạc, ông có nhiều đóng góp vào sự hình thành và phát triển lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Sinh ra và lớn lên ở phố Hàng Quạt, Hà Nội, tới năm 1925 ông ứng thí khoá 1 Trường Mỹ thuật Đông Dương, nhưng trượt. Qua kỳ thi năm sau, ông đỗ và học cùng khoá Vũ Cao Đàm, Lê Tiến Phúc, Nguyễn Hữu Đẩu, Thang Trần Phềnh, Nguyễn Văn Hồng, Hồ Văn Lái, Đặng Trận Cốc, Đỗ Đức Thuận, và một sinh viên người Lào.

Thuộc vào lứa học trò đầu tiên của cụ ‘đốc’ Victor Tardieu (1867-1937), ông và các sinh viên cùng thời may mắn được hưởng nhiều sự chăm sóc chu đáo và dạy dỗ tận tình của người thầy Pháp thương trò Nam như con đẻ. Hơn nữa, từ năm 1939 đến 1945, Tô Ngọc Vân được bổ làm giảng viên (và sau đó được phong giáo sư) của Trường Mỹ thuật Đông Dương. Trong thời gian này, được vinh dự trở thành đồng nghiệp của giáo sư họa sỹ Tardieu, ông đã học hỏi được ở người thầy nhiều bài học sư phạm lẫn chuyên môn quý báu. Vì thế, có thể nói một trong những học trò hiểu thầy Victor Tardieu nhất chính là Tô Ngọc Vân.

Ảnh chụp phần đầu bài báo đăng trên Ngày Nay, số 166, 17/6/1939.

Mẩu tin thông báo về lễ tưởng niệm Victor Tardieu, đăng trên Ngày Nay, số 164, 03/6/1939.

Tuy nhiên, không phải đợi tới sau khi về Trường và được sát cánh với thầy mình, Tô Ngọc Vân mới hiểu hết tấm lòng người thầy và ngưỡng mộ khả năng sư phạm uyên bác của ông. Ngay từ năm 1939, nghĩa là hai năm sau ngày họa sỹ hiệu trưởng Victor Tardieu qua đời, trên báo Ngày Nay số 166, ngày 17 tháng 6 năm 1939, Tô Ngọc Vân - dưới bút danh Tô Tử - đã đăng một bài viết ngắn gọn nêu bật tài đức cùng công lao của Victor Tardieu đối với nền mỹ thuật nước Việt non trẻ. Bài báo đó ra đời sau một buổi lễ trọng thể do Trường Mỹ thuật Đông Dương tổ chức ngay tại sân trường nhân dịp tưởng niệm ngày mất của Victor Tardieu và đồng thời khánh thành bức tượng chân dung ông đặt trong khuôn viên nhà trường do một học sinh cũ của trường là nhà điêu khắc Georges Khánh tạc. 

Dưới đây là toàn văn bài báo (giữ nguyên toà bộ tiêu đề lẫn chính tả, chỉ gạch chân những chỗ muốn nhấn mạnh) mà chúng tôi mong muốn cùng bạn đọc hôm nay cảm nhận lại những tình cảm chân thành và sự đánh giá mang tính dự báo của một họa sỹ đại diện cho cả một lớp nghệ sỹ thời bấy giờ đối vói bậc thầy Victor Tardieu - “người ân nhân” của nền nghệ thuật Việt.      

+++

2. ÔNG VICTOR TARDIEU (người sáng lập ra trường Mỹ-thuật Đông-dương)

Tại trường Mỹ thuật, hôm 12 Juin vừa rồi đã làm lễ kỷ niệm ngày ông Victor Tardieu mất. Một lễ đơn giản, cảm động.

Chung quanh pho tượng ông bày giữa vườn, những bó hoa đỏ chói đặt trên bệ, và viên chức cùng tân cựu học sinh trường Mỹ thuật đứng xếp hàng.

Trong số người kính cẩn trước ông, bên những người xưa nay đối với ông vẫn nhiều cảm tình có những người khi ông còn sống, bất hoà với ông, có những người chưa được biết ông lần nào. Nhưng ai ai cũng như chung một lòng nhớ đến ông, người đã hoàn sinh cho mỹ thuật nước nhà.

Người ân nhân ấy để lại cho chúng ta một sự nghiệp to tát, nguy nga, gây nên không phải dễ dàng. Những trở lực, những sự kiềm chế ông đã gặp khi ông mở trường Mỹ-thuật nhiều người còn nhớ. Không có một năm nào, trong tám chín năm đầu của trường mỹ thuật, ở Đại hội nghị Đông dương, người ta không kêu gào đóng cửa trường ấy. Người ta cứ phá. Ông cứ xây. Xây bằng sự khéo léo, sự nhiệt thành, sự kiên nhẫn.

Tô Ngọc Vân và các bạn bè Trường Mỹ thuật Đông Dương, khoảng 1930. ©Sách “Tô Ngọc Vân - Tấm gương phản chiếu xã hội Việt Nam 1906-1954”, NXB Tri Thức, 2014 

Ông đã thắng. Nên mới có chúng ta ngày nay: những người biết yêu mỹ-thuật, nhận mỹ-thuật là cần cho sự sống, biết lo bồi đắp mỹ-thuật Việt-nam.

Ông mến học trò. Ông làm cho học trò tin ở mình, ở tương lai. Ông săn sóc ân cần đến họ, như một người cha trong nom âu yếm các con.

Sau bài diễn văn, một cựu sinh viên đọc bày tỏ sự nhớ tiếc biết ơn ông, ông Loubet đại diện ông giám-đốc học-chính, cũng nối mấy lời. Ông nói: nếu vào thời trước, có lẽ người An-nam đã dựng đình tôn ông Tardieu làm thành hoàng. Theo phong tục Pháp, chúng ta đã kỷ niệm người ân nhân ấy bằng buổi lễ hôm nay. Cách biểu lộ tuy khác, xong lòng biết ơn không vì thế mà kém thiết tha.

Rồi mọi người nghiêng đầu trước tượng, đứng tĩnh một phút. Rồi ai nấy tản tác ra về, ngơ ngác như nhớ một cái gì kính mến mà ta vừa mất.

Cả một buổi lễ không đầy 15 phút.

Trở ra, nhìn lại trường Mỹ-thuật, tôi cảm thấy phảng phất bóng ông già Tardieu, đầu bạc trắng soá, tay sách cái gậy lớn, trán đẫm mồ hôi.

Ông già ấy cách đây sáu năm, có một hôm, nửa đêm, đến đấm cửa nhà chúng tôi, vừa hát vừa báo: “người ta không đóng cửa trường mỹ thuật nữa”. Ông già ấy, trước khi xe đi nhà thương, còn viết run được mấy giòng trên một cái nắp hộp, dặn dò mấy điều về hội Việt-nam mỹ-thuật. Nằm nhà thương được hai hôm, ông chết.

TÔ TỬ

+++

(Hết trích)

3. Đôi điều cảm nhận:

- Gọi thầy mình là “người ân nhân”, Tô Ngọc Vân đã đánh giá rất đúng vai trò của Victor Tardieu trong việc hồi sinh nền mỹ thuật Việt vào đầu thế kỷ 20 vốn chìm đắm trong ảnh hưởng của Trung Hoa và/hoặc bị thu hẹp trong khuôn khổ tôn giáo, thờ phụng.

- “Người ta cứ phá. Ông cứ xây. Xây bằng sự khéo léo, sự nhiệt thành, sự kiên nhẫn” -  đó là sự nhìn nhận chính xác về tài năng tổ chức, phẩm chất sư phạm và ý chí dẫn dắt ngôi trường cao đẳng mỹ thuật - cái nôi của nền mỹ thuật Việt hiện đại - trong giai đoạn trứng nước theo hướng ‘kết hợp những cái hiện đại của Tây phương với truyền thống bản địa lâu đời.’ Sự kiên định của người Thầy hẳn đã ảnh hưởng đến người học trò xuất sắc Tô Ngọc Vân - người trở thành hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Việt Nam sau năm 1945. 

Buổi lễ tưởng niệm Victor Tardieu bên bức tượng chân dung ông (Georges Khánh tạc) tại khuôn viên Trường Mỹ thuật Đông Dương ngày 12/6/1939. ©saigonantique.com

- Ký ức sâu đậm của Tô Ngọc Vân về tình thầy trò, rằng “Ông mến học trò. Ông làm cho học trò tin ở mình, ở tương lai. Ông săn sóc ân cần đến họ, như một người cha trong nom âu yếm các con”, rồi “có một hôm, nửa đêm, đến đấm cửa nhà chúng tôi, vừa hát vừa báo: “người ta không đóng cửa trường mỹ thuật nữa” - khiến người đọc hôm nay hiểu thêm một phần ‘những phép màu’ giúp Trường Mỹ thuật Đông Dương chỉ trong một thời gian ngắn - có hai thập niên - đã sản sinh ra những ‘thế hệ vàng’ của mỹ thuật hiện đại Việt Nam, đã trở thành chiếc nôi nuôi dưỡng và nâng cánh những sáng tạo nghệ thuật mới như tranh lụa hay tranh sơn mài Việt bay xa khỏi luỹ tre làng.

Victor Tardieu, Phố của những người đổi tiền (Phố Hàng Bạc), sơn dầu

- Hình ảnh người Thầy già “trước khi xe đi nhà thương, còn viết run được mấy giòng trên một cái nắp hộp, dặn dò mấy điều về hội Việt-nam mỹ-thuật…” được Tô Ngọc Vân kể lại thực sự lay động lòng người. Đó hoàn toàn không phải là hình ảnh một ông ‘đốc’ thực dân cai trị đầy hà khắc quan liêu, mà là một người thầy sống và làm việc rất trách nhiệm cho đến phút cuối cuộc đời. Tô Ngọc Vân chắc cũng không thể ngờ tấm gương toàn tâm toàn ý với nghề của thầy sẽ được lặp lại đầy bi tráng trong chính đời mình - người họa sỹ chiến sỹ đã hy sinh trên mặt trận Điên Biên Phủ năm 1954 với bút và giấy vẽ bên mình.

- Trong cơn bão thị trường và tiền tệ hôm nay, dường như nền giáo dục nghệ thuật của nước ta đang lâm vào những cuộc khủng hoảng đạo đức và niềm tin. Nếu luôn soi vào gương sáng ‘uống nước nhớ nguồn’ như Tô Ngọc Vân tưởng nhớ thầy Victor Tardieu của mình, chắc chắn các nhà giáo dục nghệ thuật Việt hôm nay sẽ vực lại được niềm hy vọng cho các thế hệ học trò, và tất nhiên, cho cả công chúng yêu mến nghệ thuật nước nhà.  

HP (số 8, tháng 8/2019)

Tài liệu tham khảo

1. Ngày Nay, số 166, 17/6/1939.

2. Tô Ngọc Vân -Tấm gương phản chiếu xã hội Việt Nam 1906-1954, NXB Tri Thức, 2014.

3. Một số tư liệu báo chí trước 1954.