Triển lãm Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay: Hình thức và nội dung biểu đạt

 “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong

Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”

                (Hoàng Cầm, Bên kia sông Đuống)

Hai câu thơ trên đã phần nào nói lên được sự độc đáo của một thể loại tranh khắc gỗ truyền thống: Tranh dân gian Đông Hồ. Gần 500 năm trôi qua, tranh dân gian Đông Hồ vẫn, đã và đang là sản phẩm văn hóa tinh thần đối với nhiều thế hệ người dân Việt Nam. Một dạng sản phẩm văn hóa có giá trị nghệ thuật, phản ánh sinh động và chân thực các khía cạnh đa dạng của cuộc sống, biểu đạt qua ngôn ngữ tạo hình các nhân vật đơn giản, đậm chất thôn quê, đặt trong không gian ước lệ. Hình ảnh, màu sắc gắn kết với chữ trên tranh đã tạo nên nét đặc sắc của tranh Đông Hồ.

Ông Nguyễn Văn Phong, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh phát biểu khai mạc Triển lãm tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay

Với những giá trị nghệ thuật độc đáo của vốn có, ngày 27 tháng 12 năm 2012, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cần được bảo vệ. Bởi lẽ đó, triển lãm Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay đã được trưng bày ở hai phòng tranh nối nhau gần 200 hiện vật, từ tranh in cho đến các ván khắc (đáng lưu ý là bộ ván khắc tranh chủ có niên đại khoảng trên 120 năm, hiện vật thuộc sở hữu của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế), một số dụng cụ thực hành nghề, hình minh họa qui trình in tranh.... Phòng tranh Đông Hồ xưa, trưng bày một số bộ tranh in lưu giữ gần 1 thế kỷ, bên cạnh đó là các tranh in theo mẫu truyền thống được ưa chuộng từ lâu. Đặc trưng của tranh dân gian Đông Hồ là tranh thường đi theo bộ: bộ đôi, bộ tam và bộ tứ, bởi vậy, ở đây, ta dễ dàng bắt gặp tranh đi theo cặp, có tác dụng như những đôi câu đối minh họa bằng hình vẽ và chữ đề. Ví dụ như, bộ tranh Hứng dừa và đánh ghen có hình thức biểu đạt về bố cục, màu sắc khá giống nhau. Với hai khổ thơ đề trên tranh hứng dừa: “Khen ai khéo tạc nên dừa; Đấy trèo đây hứng cho vừa một đôi” thì ở tranh Đánh ghen cũng có là hai câu thơ: “Thôi thôi bớt giận làm lành; Chi điều sinh sự hại mình hại ta”. Một số hình ảnh con vật quen thuộc như gà đàn, lợn đàn, gà thư hùng, lợn ăn lá dáy... và hình ảnh cô bé, cậu bé mũm mĩm ôm gà, ôm cá, vịt, tôm... hay các vị anh hùng dân tộc, nhân vật trong truyền thuyết... Tất cả đều hàm chứa những giá trị biểu tượng tốt đẹp, đại diện cho những lời chúc trường thọ, thịnh vượng, sung túc, con cháu đủ đầy, viên mãn, học hành đỗ đạt cao, thăng tiến... cũng đều được trưng bày theo đôi. Ta sẽ bắt gặp các cặp tranh đôi như: vinh hoa- phú quí ; chăn trâu thả diều - chăn trâu thổi sáo; Thiên hạ thái bình- quốc gia thịnh trị; thổ công vị- táo quân vị; hay tiến tài- tiến lộc... Hay tranh Trê cóc kiện nhau với các chữ đề mang tính giáo dục thông qua hình ảnh xử kiện giữa trê và cóc:

Giỏ ai quai nấy rành rành

Giương vây, giơ thách tranh hành chẳng xong.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc trao tặng Thủ tướng Nga Dmitry Medvedev bức tranh dân gian Đông Hồ “Vinh hoa” nhân ngày Việt Nam tại Nga ở Moscow. Ảnh Thống Nhất

Tranh Cá chép

Các bộ tranh bốn bức (tứ quý, tứ bình) cũng là những bộ tranh cổ được sưu tầm từ trước năm 1945, hiện thuộc bộ sưu tập của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế. Xem các bộ tranh này, ngoài các tranh bộ tứ quý kể về các tích truyện xưa, 2 bộ tranh Bốn mùa và Tứ bình cũng là những điểm nhấn khá thú vị, bởi lẽ, tranh được in từ ván khắc cổ từ những năm 1970 đến nay, các nét in vẫn khá sắc nét và chau chuốt, ở đó, bộ chữ đề vẫn đảm bảo được tính mỹ thuật cũng như sự rõ ràng về câu chữ trên tranh - tính dị bản và chữ khắc sai trên tranh vẫn là một trong những vấn đề làm nên nét đặc biệt ở tranh dân gian Đông Hồ. Tại đây, ta có thể thưởng thức sự lãng mạn và bình dị từ những câu thơ đề trên tranh:

Mùa xuân đi chơi đất hoa cỏ thơm

Mùa hạ ngắm ao sen xanh

Mùa thu uống rượu hoa cúc

Mùa đông ngâm thơ tuyết trắng

Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông trải nghiệm in tranh Đông Hồ tại triển lãm

Bước qua căn phòng thứ hai, phòng tranh Đông Hồ ngày nay, ta sẽ bắt gặp tập hợp một số tranh được phục chế gần đây và một số sáng tác mới về hình thức cũng như nội dung biểu đạt. Phòng tranh này là tập hợp một số mẫu tranh được cho đã thất lạc, dựa trên nguồn tư liệu đáng quý của Maurice Durand và Henri Oger. Tại đây, với bộ tranh khắc lại từ sưu tập hình ảnh của Maurice Durand , ta vẫn gặp những hình ảnh ngộ nghĩnh đặc trưng tranh xưa như: nghinh xuân, sơn du, phúc lộc song toàn, cô gái bắt cua, thập nguyệt dưỡng thai... cũng vẫn lối thể hiện dí dỏm, ngộ nghĩnh từ hình ảnh đến các chữ đề trên tranh. Ở 2 bức tranh: cô gái tưới hoa và cô gái bắt cua, vẫn là bộ tranh đôi với màu sắc, bố cục và hình ảnh tương đồng, ta còn thấy những câu thơ khá thú vị:

Giang sơn chút phận đàn bà

Gặp người quân tử ắt là thành thân [cô gái bắt cua]

Giang sơn một gánh đảm đang

Có công tát cạn mở mang có ngày [Cô gái tưới hoa]

Tranh Đánh ghen

Tranh Chăn trâu thổi sáo

Bên cạnh đó, phòng tranh còn giới thiệu những hình ảnh khá hiện đại cũng được phục chế lại từ nguồn tư liệu nêu trên, như tranh về người Pháp như: phong tục cải lương, văn minh tiến bộ, nhảy đầm, thể dục chấn hưng, xem tàu bay, xem ô tô... với những câu thơ đề kết hợp tiếng Việt với tiếng Pháp ở dạng phiên âm tiếng bồi như:

Văn minh tiến bộ - “Toa tăng xương”, ở đây có thể hiểu, toa tăng xương là phiên âm tiếng bồi từ cụm từ: “Toi t’attention” (tạm dịch: mày cẩn thận đấy); Phong tục cải lương- “moa xăng phú” - “Moi s’en fou” (Tao chẳng quan tâm).

Tranh Tố nữ

Tranh Đám cưới chuột

Cũng tại phòng tranh này, ta sẽ thấy một số tranh có kích thước lớn thể hiện lặp lại những chủ đề quen thuộc như: gà đàn, lợn đàn, đám cưới chuột, chăn trâu thổi sao... đây chính là sự nỗ lực tìm hướng mới để đáp ứng được nhu cầu đa dạng của công chúng yêu tranh Đông Hồ, các nghệ nhân đã thực hiện bằng các kỹ thuật và phương thức mới: vẽ mô phỏng tranh in, in/ vẽ nét kết hợp kỹ thuật cản nét... là kỹ thuật cho phép tranh có kích thước lớn hơn, màu sắc phong phú hơn.

Một số thể loại khác cũng được các nghệ nhân thử nghiệm và được giới thiệu tại triển lãm này với các tranh trong bộ tranh Kỹ thuật của người An Nam (Henri Oger), tranh cổ động giai đoạn Miền Bắc xây dựng xã hội chủ nghĩa, và chiến đấu chống Mỹ...

Dù thể hiện bằng kỹ thuật hay nội dung nào, ở hai phòng tranh của triển lãm Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay, tinh thần và phẩm chất bình dị, chân chất vẫn đậm chất thôn quê, đúng như chữ trên hai bức tranh Bát tiên 1 và Bát tiên 2:

“Non cao nước chẩy thơ ngàn bức

Trăng thanh gió mát rượu đầy thuyền”

Triển lãm Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay được thực hiện dưới sự chỉ đạo của Ủy ban Nhân dân tỉnh Bắc Ninh và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Phòng tranh sẽ trưng bày từ ngày 31 tháng 10 năm 2019 đến ngày 31 tháng 1 năm 2020. Địa điểm: tầng 2, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, số 66 Nguyễn Thái Học, thành phố Hà Nội.

M.H