Bạn có phải là nghệ sĩ ?

Có lẽ không có một ngành nào mà khái niệm nghệ sỹ lại được sử dụng, ban phát “khủng hoảng thừa” như trong lĩnh vực nhiếp ảnh. Có phải cứ ai mang danh Hội viên Hội nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam là nghệ sỹ? Có phải cứ ai có tác phẩm đoạt giải là nghệ sỹ? Và đã là nghệ sỹ thì mãi mãi là nghệ sỹ không? Những câu hỏi không thừa chút nào.

Ám ảnh giải thưởng

Bạn đang liên tục đoạt giải, rồi một ngày kia bạn không thể đoạt giải nữa và bạn mất thăng bằng, mất niềm tin về khả năng và chợt tự hỏi: mình có thực sự là nghệ sỹ không? Một nhà nhiếp ảnh khác lại liên tục đoạt giải, được nhắc tên liên tục, đến mức chuyện anh đoạt giải hóa là chuyện thường ngày. Nhưng ai nhớ tác phẩm của anh? Có gì khác biệt giữa ảnh anh và ảnh của những tay máy khác?Có câu nói rất hay của Hugh Macleod,  một họa sỹ biếm họa nổi tiếng người Pháp “Cái giá của việc làm cừu là nhàm chán. Cái giá của việc làm sói là cô đơn. Làm cừu hay làm sói, hãy cân nhắc kỹ đi”.Giải thưởng cũng vậy, nó tuyệt nhiên không phải là thước đo duy nhất khả năng sáng tạo của một nghệ sỹ.Mà nghệ sỹ đồng nghĩa với sáng tạo. Sáng tạo là cái tôi riêng, đậm đặc của mỗi cá nhân.Henry Bresson có phong cách chụp riêng không ai có thể bắt chước, nhất là ảnh báo chí với khoảnh khắc quyết định. Ansel Adam, nhà nhiếp ảnh chuyên chụp phong cảnh tài danh lại có khả năng thổi hồn vào những bức ảnh để rồi có bức trở thành kiệt tác mà sự mơ hồ của một cái gì đó khó nắm bắt cứ trở đi trở lại trong đầu người xem ảnh.Cái sáng tạo đó tuyệt nhiên không nằm ở hình thức mà nằm ở tinh thần, linh hồn của tác phẩm.Có rất nhiều bức ảnh na ná giống nhau hệt như cừu Dolly nhân bản, vá lưới, làm muối, ruộng bậc thang… đẹp thì có đẹp nhưng nhàm chán, làm hại thị giác vì chúng chả có một chữ ký nào cả. Nó là những bản sao (photocopy) nhòe nhoẹt của một ai đó khởi đầu đi trước.Có thái độ AQ rằng chính sự cầu kỳ trong dàn dựng, sự dụng công trong xử lý hậu kỳ với phần mềm photoshop sau này tạo nên giá trị tác phẩm. Không, chỉ có giá trị nhân văn mà tác giả phát hiện ngay trong quá trình chụp mới đem lại sức sống lâu bền cho tác phẩm.Chưa kể, một nghệ sỹ càng ngày càng giỏi thì càng ít phụ thuộc vào máy móc thiết bị.Bill Viola, một nghệ sỹ thị giác - video từng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật thuần khiết khi công cụ thiết bị trong tay vô cùng thô sơ - nhưng khi quá đầy đủ phương tiện thì tác phẩm vẫn hay, vẫn tốt nhưng lại mất đi chất tươi mát, hoang sơ thuở ban đầu.Không phủ nhận công cụ, phương tiện trong nhiếp ảnh, đến như lão tướng Quang Phùng còn tổng kết “nhất đồ nhì nghề”. Nhưng công cụ, phương tiện không thể và chưa bao giờ là nhân tố quyết định. Bạn đừng quá lao tâm khổ tứ về công nghệ, đừng bạc tóc về đồ nghề mà hãy tự hỏi: bạn đã có - như câu quen thuộc được dùng cho mọi lĩnh vực văn học nghệ thuật - giọng hát riêng chưa? 

 
Tiền và nghệ thuật

Những nghệ sỹ bao giờ cũng có hai loại tác phẩm. Để sáng tạo, để thỏa mãn đam mê. Để kiếm tiền mưu sinh.Nhiều nghệ sỹ nhiếp ảnh cũng vậy. Có studio riêng, có cửa hàng ảnh viện - áo cưới riêng hoặc có một công việc ổn định lâu dài chả liên quan gì đến nhiếp ảnh. Có nghệ sỹ từng than phiền với tôi rằng: giá như anh ta nhiều tiền chỉ tha hồ rong chơi, sáng tác ảnh. Nhưng chính có khi anh ta lại thất bại nếu chỉ rong chơi. Nhiếp ảnh gia Duy Anh (Tiền Giang) sống khỏe bằng nghề chụp đám cưới, biến cả nghĩa trang thành địa điểm lý tưởng để chụp đám cưới, mưu sinh xây nhà mua xe hơi bằng ảnh cưới. Nhưng anh vẫn dành thời gian chụp ảnh nghệ thuật và khá thành công.Tôi đã từng biết một số người đang yên lành, giàu không giàu nhưng dư dả, đùng một cái bỏ nghề nghe theo sức hút của nghệ thuật và thế là của nả cứ ra đi, và họ trở thành nghệ sỹ “nửa mùa”. Phải cân bằng nhu cầu kiếm sống với đam mê nghệ thuật. Và hai phần đó có thể tách rời nhau, hòa quyện nhau nhưng tuyệt nhiên không nên bỏ hẳn đi phần nào.Cũng như khi bạn theo nghệ thuật, thì đó phải là tiếng nói thầm thì thôi thúc bạn từ bên trong nội tâm chứ  không phải là sự thú vị bên ngoài,  sự kiêu hãnh được gọi là nghệ sỹ, và cảm giác tha hồ “chém” trong các bữa nhậu tưng bừng.Nghệ sỹ phải có tư tưởng, nhẹ nhất là ý tưởng. Bạn đã có chưa?

Nghệ sỹ lớn!

Ai lao vào nghệ thuật cũng muốn mình trở thành nghệ sỹ lớn. Có những tác phẩm “xuất thần” mang tầm thời đại, có những bức ảnh mà khiến bà con gần xa phải tâm phục khẩu phục.Nhưng sao đợi mãi cũng chả tới. Vì nghệ thuật như chơi trò cút bắt. Nó khác gì sự đỏng đảnh của tình yêu “Theo tình, tình lạnh. Phớt tình, tình theo”!Không có những ý tưởng lớn xuất thần nào tự dưng từ trên trời rơi xuống cả.Gen di truyền tốt, kỹ năng tâm lý tuyệt vời để thuyết phục nhân vật, khả năng làm chủ kỹ thuật chụp và xử lý hậu kỳ hoàn hảo và ý tưởng độc đáo… từng ấy vẫn là chưa chắc đã đủ để tạo nên một nghệ sỹ lớn với những tác phẩm lớn.Còn điều gì nữa? Sự kiên trì, bền bỉ, lao động miệt mài theo kiểu “phu ảnh” chăng? Cũng không biết nữa, sáng tạo có những mã số riêng của nó. Chỉ có điều nghệ sỹ lớn thì không biết rằng mình đã lớn và tác phẩm của anh ta  là kiệt tác.

Ảnh trong bài:  Một số tác phẩm xuất sắc thắng giải tại các cuộc thi Photo Review (Mỹ), PX3 (Pháp) và IPA (Mỹ) của các nhiếp ảnh gia thế giới

V.V

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 5/2015)