Bình dị đất phương Nam

Trong nhiều thập niên, sản phẩm nhiếp ảnh phải là những hình tượng được lý tưởng hóa, mà người ta gọi đó là những mục tiêu của những nhà nhiếp ảnh. Người ta tin rằng ảnh đẹp là ảnh chụp một cái gì đó đẹp, như một người thiếu nữ, một cảnh hoàng hôn, một bông hoa diễm lệ… Họ ít quan tâm đến lịch sử nhiếp ảnh. Ở đây cũng phải khẳng định rằng, lịch sử nhiếp ảnh không phải chỉ tính bằng sự ra đời của chiếc hộp tối, của phim, của giấy ảnh cho đến ảnh màu và ảnh kỹ thuật số. Nó còn là những chuyển biến lớn lao của tư duy nhiếp ảnh song hành cùng những điều kiện và quan niệm về ảnh theo thời gian. Từ những năm 1920, nhưng tay máy chuyên nghiệp trên thế giới đã bắt đầu rời bỏ những chủ đề thi vị, lãng mạn để kiếm tìm các đề tài nôm na, giản dị và thậm chí chả có gì hấp dẫn. Thực tế mỗi một vật thể thật sự, mỗi trạng huống thật sự, mỗi một kết hợp hoặc quá trình thật sự, đều trưng ra một vẻ đẹp của nó, thì việc phân biệt cái này mới đẹp, còn cái khác thì không lại trở thành trơ trẽn.

Niềm vui tuổi thơ trong mùa nước nổi phương Nam

Những hình ảnh của nhiếp ảnh là những dấu vết và tiêu bản của hiện thực, tạo nên bởi những qui luật vật lý của thế giới khách quan. Bản chất hiện thực ấy của nhiếp ảnh tạo nên một hiện thực khác song hành với hiện thực tự nhiên, và chúng ta ngày càng thích thú sống trong cái thế giới hình ảnh do chính ta tạo nên ấy. Có thể nói, ảnh chụp cũng như ngôn ngữ, quan trọng hơn nữa nó được qui là một thứ đạo đức học về sự nhìn. Nhà nhiếp ảnh Hữu Thành, với chiếc máy ảnh như là một thứ công cụ, mải miết lên đường với một tâm thế phát hiện và ghi nhận. Cũng dể hiểu và cảm thông thôi, không chỉ những nhà nhiếp ảnh và hầu hết mọi người coi những bức ảnh là nguồn cung ứng tri thức, sự hiểu biết xã hội cả về diện mạo của quá khứ cũng như hiện tại. Nhiếp ảnh thực tế đã trở thành một nhu cầu của thời đại, cũng như cái điện thoại cầm tay và Internet. Ảnh cũng có cuộc đời, cũng già đi, cũng bị cắt xén, được mua đi bán lại, tái sản xuất và cũng được đóng gói trong những cuốn sách hay anbum ảnh. Hữu Thanh hiểu hơn ai hết về điều này.

Phơi cá giúp mẹ

Nhưng khi suy nghĩ lắng lại, anh phát hiện ra ảnh có một dáng vẻ ngây thơ, hồn nhiên của ảnh, bởi nó rất chính xác với cái hiện thực nhìn thấy được. Tuy nhiên công việc của người chụp ảnh cũng không thoát khỏi sự mặc cả mập mờ giữa nghệ thuật và sự thực. Ngay cả khi nhà nhiếp ảnh chỉ để tâm tới phản ánh hiện thực, họ vẫn bị thôi thúc bởi những ám ảnh thị hiếu và lương tri. Nhiều bức ảnh của anh cũng đứng lừng khừng giữa hai tâm thức này. Nhưng thật may mắn anh vốn xuất thân từ một phóng viên ảnh báo chí nên kiểu gì bản chất truyền thông của nhiếp ảnh vẫn giữ được vẹn nguyên, nó vẫn hiện diện bằng mọi hình hài trong ảnh của anh. Nên những bức ảnh của Hữu Thành vẫn nồng ấm hơi thở của cuộc sống, mà bộ ảnh “Bình dị đất phương Nam” là một sự hiện hữu minh chứng cho điều này.

Gần đây nhiếp ảnh đã trở thành một thú chơi phổ cập, trở thành một nghi lễ xã hội, một công cụ của quyền lực xa xỉ và phô trương. Không ngạc nhiên nhiều bởi vì sao gần đây số người tham gia vào nhiếp ảnh đông đúc đến như vậy. Bởi lẽ tự thân nhiếp ảnh đã trở thành một phương tiện minh chứng cho sự trải nghiệm, tạo ra vẻ ngoài cho tâm trạng tham dự vào những sự kiện xã hội. Và cái đám đông tham dự đó, cái đám đông tham gia vào việc dừng hình hàng vạn, hàng triệu những lát cắt của cuộc sống, cho sự tan chảy không ngừng của thời gian. Chỉ không nhiều những bức ảnh còn đọng lại.

Sống chung với mùa nước nổi ở đất phương Nam

Nhu cầu khẳng định hiện thực và nâng cao trải nghiệm bằng ảnh chụp là một thái độ tiêu thụ thẩm mỹ mà giờ đây nhiều người mắc nghiện. Những khao khát cháy bỏng muốn nắm bắt cái đẹp, những yếu tố gợi khoái cảm chụp ảnh lan tràn. Ở những nước phát triển, khi tiến trình dân chủ hóa cao, người ta không nhìn đến cái khác biệt giữa đẹp và xấu, giữa quan trọng và vặt vãnh, người ta cống hiến lớn lao cho tinh thần cởi mở và chân thực. Nhìn trên phương diện này, cũng có lúc Hữu Thành có cái ngước lên nhu thuận và cũng có lúc anh nhìn xuống lạnh lùng. Có nghĩa là có lúc anh chụp như hoàn hảo hóa thân phận con người, mọi thứ đều thành niềm vui trong cuộc đời trần thế, lúc khác thì anh lại bi lụy hóa, biến nó thành sự thê lương. Thật khó có nhà nhiếp ảnh chuyên nghiệp nào thoát khỏi được điều này một cách tuyệt đối.

Và kia, một khoảnh khắc, một nét cười mệt mỏi thoáng qua, giọt mồ hôi trên mặt người thợ cày, một làn sương mù bảng lảng... Và không có công cụ nào, trừ máy ảnh có khả năng ghi nhận những phản xạ phức tạp mong manh ấy. Nhiếp ảnh tập trung mắt người ta vào cái bên ngoài, vì thế nó làm mờ tối cuộc sống bên trong vẫn lấp lánh qua đường viền của mọi vật như một trò chơi sáng tối. Không thể bắt được cái đó ngay cả với ống kính hiện đại nhất. Hữu Thành là một trong số ít người thoát khỏi điều này từ khá sớm, anh chấp nhận phải mò mẫm bằng cảm xúc người.

Thu hoạch cá tra

Đối với nhà nhiếp ảnh Hữu Thành, có một lưu giữ để nhớ lại từng người có thể thân thiết với mình, không phải chỉ là hình ảnh chân thực của họ, mà là cả những liên hệ và cảm giác gần gũi với bức hình ấy bằng chính bóng hình của người ấy ở nơi anh bấm máy và mãi mãi. Đó chính là sự thiêng liêng của bức chân dung, “Hữu Thành nghĩ thế”. Tôi đọc được điều này trong nhiều bài chia sẻ trên blog của riêng anh.

Với chiếc máy ảnh là một phương tiện ghi chép trung thực, nên nhà nhiếp ảnh Hữu Thành đến với thiên nhiên trên tinh thần học hỏi, hòa nhập, thay vì thái độ ngạo mạn, điệu đà của những nghệ sỹ tự xưng. Anh có cái nhìn đương đại về cuộc đời mới, là dựa trên cách tiếp cận trung thực đến mọi vấn đề, dù chúng là đạo lý hay nghệ thuật. Anh hiểu sâu sắc rằng Nhiếp ảnh là một “ngôn ngữ” duy nhất ai cũng hiểu ở tất cả mọi nơi trên trái đất này, nối liền mọi dân tộc và mọi nền văn hóa. Nó phản ánh chân thực cuộc sống và các sự kiện, cho phép chúng ta chia sẻ tình yêu, niềm hy vọng cùng nỗi thống khổ của mọi kiếp người.

Dự án ảnh “Bình dị đất phương Nam” của nhiếp ảnh gia Hữu Thành đã đi được nửa chặng đường. Đất phương Nam của anh có những cánh cò tung tăng bay lượn, có cả những chú bò ưu tư lặng lẽ bước trong mùa nước lũ về. Một nhóm người săn cá linh, hay làm bánh phồng tôm, cảnh nhộn nhịp đấy mà hoang sơ đấy. Thật ấn tượng với bức ảnh có cái tên Sống trên sông Cái Lớn ở Cà Mau của anh. Dãy nhà trên nước, nó thật khác, nhưng lại có cái gì đó cứ giông giống như những dãy nhà phân lô trên thành phố, chỉ khác là cái ô tô trong gara được thay thế bằng những chiếc ghe thuyền. Anh không chờ đợi, săng lùng từng khoảnh khắc. Không hiểu vô tình hay cố ý, có một người phụ nữ quay lưng về phía ống kính làm cho bức ảnh sinh động mà lại nhiều ẩn ý. Hữu Thành có cái nhìn hóm hỉnh mà sắc xảo. Còn lẻ loi nào hơn, cô đơn nào hơn khi chỉ có mình em, một cô bé còn chưa đến tuổi trưởng thành soi bóng mình trên chiếc cầu tre mong manh bắc trên mặt nước mênh mang, em bước trên khoảnh hở bầu trời xanh soi mình dưới dòng sông đầy bèo rác. Nhưng em chính là chủ nhân của vùng đất này, chắc chắn như chiếc cọc tre cắm sào đâm vào lòng đất.

Hữu Thành chuyển thể câu chuyện thật khéo. Anh đến với cuộc sống ở đất phương Nam đầy xúc cảm. Anh không chọn cái đẹp của sự phồn hoa, anh đi tìm cái đẹp của sự bình dị, vương vấn một chút thương cảm nhưng không gợi buồn. Anh gắn con người với môi trường sống của họ quyện chặt lấy nhau như vốn nó phải là vậy. Thân phận con người vượt lên số phận thành tình yêu, thành nỗi nhớ ở vùng đất bình dị mà tình yêu, nước, cây rừng, cá tôm nhiều hơn gạch ngói.

Ảnh của Hữu Thành không ồn ào, nhưng không vì thế mà nó tĩnh lặng. Trên con đường “làng” ghép bằng những tấm ván chỉ có ba người (hai người đàn bà và một cô bé mới lớn), những cái nhìn trìu mến, nụ cười nở rạng rỡ trên gương mặt làm cho cái Xóm nhà nổi ven sông Tiền ở Tân Châu này trở nên quyến rũ, lắng đọng - Cái đẹp của Hữu Thành rất riêng tư ấy, nó buộc người ta phải yêu cái mà anh yêu. Cũng như bức ảnh Vệ sinh lưới cũ hay Theo mẹ ra sông, xem ảnh mà như đang đối thoại với nhà nhiếp ảnh đang hỏi ta, “Bạn có yêu không nào?”.  Và lúc này đây tôi lại hình dung ra nụ cười cởi mở trên gương mặt phúc hậu của anh.

Vui cùng chợ nổi Ngã Bảy - Hậu Giang

Bộ ảnh “Bình dị đất phương Nam” của Hữu Thành đa số trong ảnh chỉ có một hoặc hai người. Lúc thì chính họ với cái bóng của mình, lúc thì chính họ với những phương tiện hoặc sản vật lao động mà họ làm ra. Nhưng những chi tiết trong ảnh của Hữu Thanh lại quyện chặt lấy nhau, bổ sung cho nhau để nói lên những điều mà tác giả muốn nói. Thực tế ở đây bây giờ không được như xưa, nhưng cá tôm cũng còn nhiều lắm, đủ các loại…, những đống trái cây chín vàng tỏa thơm mùi mật…, những sảo cá vẫn đầy vơi. Chú ý lắng nghe, có tiếng chim đùa trên cành cây xào xạc, có tiếng cá quẫy trên mặt nước, có tiếng những giọt nước kéo lên ở lưới lõm bõm rơi về lại với dòng sông…, ảnh của Hữu Thành có cái động trong cả sự lặng im.

Hữu Thành đã phác họa khung cảnh của một vùng sông nước trù phú, lạ lùng và hấp dẫn, còn con người vừa khảng khái, vừa bộc trực, vừa bí ẩn. Đất phương Nam của nhà nhiếp ảnh Hữu Thành hấp dẫn chính là ở chỗ này. Nó gieo vào lòng người một cảm xúc mãnh liệt về một vùng đất với những bàu sấu, tràm chim, rừng đước, chợ nổi, cầu khỉ, xuồng ba lá… Hữu Thành không đi săn tìm cái đẹp để mô phỏng, mà cũng không soi mói những cái mất mát để phê phán. Nam bộ trù phú ngày trước, dường như đã hao khuyết, mai một dần trong nhịp sống hối hả của ngày hôm nay. Rừng thu hẹp, đồng ruộng ngập mặn, sông rạch ô nhiễm, nhưng qua ảnh của anh, người xem lại bồi hồi, luyến tiếc và chia sẻ với một thái độ tích cực hơn nhiều. Hữu Thành dường như muốn thể hiện một câu chuyện bằng ảnh về đất phương Nam, nhưng có lẽ còn chưa đủ thời gian, nên anh đã chấp nhận, hòa quyện nhiều thể loại, pha chút ký sự ảnh về miền Tây. Và thực tế bây giờ ranh giới giữa các thể loại nhiều khi không còn phân biệt rạch ròi như trước nữa.     

N.T (số 11, tháng 11/2018)