Câu hỏi pháp luật: Xử lý hành vi vi phạm bản quyền mỹ thuật ?

Trong thời gian gần đây nhiều sự việc liên quan đến vi phạm bản quyền về mỹ thuật, như tranh giả, tranh nhái, tranh mạo danh gây bức xúc dư luận và đặc biệt ảnh hưởng đến uy tín đối với thị trường mỹ thuật Việt Nam, tác động không tốt tới tâm lý của các họa sỹ, những nhà sưu tập nghệ thuật chân chính. Để giải đáp thắc mắc về những vấn đề pháp lý liên quan tới vi phạm bản quyền trong lĩnh vực mỹ thuật, nhiếp ảnh và cách giải quyết mà xã hội đang quan tâm, phóng viên Tạp chí Mỹ thuật và Nhiếp ảnh đã có cuộc trao đổi với Luật sư Trần Thị Tám* về vấn đề này.

Bức Ông công nhân già của họa sỹ Văn Thơ có giá 1.900 USD khi bán cho Gallery

Câu chuyện trên diễn ra vào sáng 25/2/2011, khi họa sỹ Văn Thơ tiện đường ghé vào một gallery khá nổi tiếng nằm gần Hồ Gươm. Bức tranh giả chép lại tác phẩm sơn dầu Ông công nhân già (kích thước 135 x135 cm) của ông một cách khá vụng về và ngô nghê, đồng thời cũng sao nguyên chữ ký “Văn Thơ” bên góc. Ảnh 1 là tác phẩm gốc của họa sỹ Văn Thơ.Bức tranh giả đã bị chính họa sỹ Văn Thơ rạch nát (ảnh 2) sau khi phát hiện đang bày bán tại phòng tranh Gallery Viet Fine Arts (28 Tràng Tiền). Ông Đỗ Doãn Thành - chủ Gallery này đã bị xử phạt hành chính 2 triệu đồng về hành vi xâm phạm quyền phân phối dưới hình thức bán tác phẩm. Ảnh: TƯ LIỆU

PV: Dưới góc nhìn của Luật sư, xin chị cho biết nguyên nhân vì sao hiện nay lại diễn ra tình trạng buôn bán tranh (tác phẩm mỹ thuật) giả, vi phạm quyền tác giả lại tràn lan như vậy?

Luật sư Trần Thị Tám: Nguyên nhân vi phạm bản quyền trong lĩnh vực mỹ thuật đến từ nhiều phía khác nhau, từ tâm lý của người sáng tạo, nhu cầu của thị trường cho đến việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ trên thực tế.

Dưới góc độ quản lý nhà nước, việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam chưa hiệu quả. Điều này xuất phát từ việc nhận thức chủ sở hữu tác phẩm mỹ thuật hoặc bản thân các họa sỹ về sở hữu trí tuệ còn hạn chế. Bản chất của quan hệ sở hữu trí tuệ là quan hệ dân sự, cơ quan nhà nước có thẩm quyền chỉ tiến hành xử lý một hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ khi có yêu cầu, và yêu cầu đó phải được gửi trực tiếp đến cơ quan có thẩm quyền. Các vụ việc xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam trong lĩnh vực mỹ thuật ít được đưa ra cơ quan có thẩm quyền giải quyết mà mới chỉ dừng lại ở các biện pháp truyền thông. Các biện pháp truyền thông sẽ có hiệu quả nhất định ở một góc độ nào đó, tuy nhiên đây chỉ là biện pháp bổ trợ mà không phải là biện pháp mang lại kết quả triệt để.

Dưới góc độ tâm lý người sáng tạo, danh tiếng và tiền bạc là một yếu tố hấp dẫn khiến cho nạn sao chép tác phẩm mỹ thuật, giả mạo tác giả còn nhiều “đất sống”.

Dưới góc độ thị trường, có cầu ắt có cung, có nhu cầu sử dụng những tác phẩm mỹ thuật giả, tác phẩm sao chép, ắt sẽ có nguồn cung cho những sản phẩm này.

Tuy nhiên, có những khách hàng hoặc ngay cả đơn vị tổ chức triển lãm bị nhầm lẫn mua phải tác phẩm mỹ thuật giả mạo là do việc thẩm định tác phẩm gốc ở Việt Nam còn hạn chế, chưa có bên thứ ba độc lập thẩm định đánh giá, kỹ thuật thẩm định tác phẩm mới chỉ đánh giá theo bút pháp, đó là yếu tố thuần cảm tính, không định lượng được. Đánh giá một cách khách quan và khoa học thì tại Việt Nam chưa được áp dụng, chưa có công nghệ, chi phí gửi đánh giá thẩm định tại nước ngoài lại đắt đỏ. Do vậy, việc thẩm định tác phẩm mỹ thuật gốc là tương đối khó khăn, tạo điều kiện thuận lợi cho nạn buôn bán tác phẩm giả tran lan trên thị trường.

PV: Có ý kiến cho rằng, sở dĩ việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ không hiệu quả là do các họa sỹ không tiến hành đăng ký quyền tác giả cho các tác phẩm của mình. Ý kiến của Luật sư về vấn đề này thế nào?

Luật sư Trần Thị Tám:Tôi không nghĩ vậy. Tranh là một loại hình tác phẩm mỹ thuật được bảo hộ theo chế định về quyền tác giả trong Luật Sở hữu trí tuệ. Khoản 1 Điều 6 Luật Sở hữu trí tuệ quy định: “Quyền tác giả phát sinh kể từ khi tác phẩm được sáng tạo và được thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định, không phân biệt nội dung, chất lượng, hình thức, phương tiện, ngôn ngữ, đã công bố hay chưa công bố, đã đăng ký hay chưa đăng ký”. Điều này có nghĩa là các họa sỹ không cần phải đăng ký tác phẩm của mình vẫn được bảo hộ trên thực tế, vì quyền tác giả của họ đã tự động phát sinh rồi.

Tuy nhiên, nếu muốn các tác giả hoặc chủ sở hữu tác phẩm muốn đăng ký ghi nhận bản quyền của mình thì Cục Bản quyền Tác giả (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) là cơ quan sẽ tiếp nhận hồ sơ đăng ký bản quyền cho những tác phẩm mỹ thuật. Việc được chứng nhận bản quyền từ một cơ quan nhà nước có thẩm quyền tạo điều kiện thuận lợi cho các tác giả (họa sỹ) và chủ sở hữu tác phẩm không mất quá nhiều công sức khi phải chứng minh quyền tác giả và quyền sở hữu tác phẩm.

Dư âm phố cổ (tranh gốc của họa sỹ Phạm An Hải) - Ảnh: NVCC

Dư âm phố cổ (tranh giả). Ảnh: NVCC

PV: Khi các họa sỹ, chủ sở hữu tác phẩm phát hiện tác phẩm của mình bị giả thì ngay lập tức phải làm gì để bảo vệ quyền tác giả của mình? Cơ quan nào có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp và việc xâm phạm quyền tác giả đối với tác phẩm mỹ thuật?

Luật sư Trần Thị Tám: Đầu tiên, theo tôi hãy “kêu lên”, tuy nhiên “kêu” với ai và có căn cứ gì để “kêu” là điều quan trọng nhất. Như tôi đã đề cập ở trên, là tình trạng tác phẩm mỹ thuật giả mạo mới được xử lý ở việc truyền thông đưa tin mà chưađược giải quyết bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền, do vậy mà các “vụ lùm xùm” xoay quanh chuyện giả mạo tác giả, rồi tác phẩm mỹ thuật sao chép, … chưa đi đến cùng. Bản chất của quan hệ quyền sở hữu trí tuệ là quan hệ tài sản – quan hệ dân sự. Cơ quan nhà nước chỉ can thiệp khi có yêu cầu từ những người bị xâm phạm hoặc những người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Họ không yêu cầu (chỉ đưa tin trên các phương tiện truyền thông), các cơ quan này không giải quyết là phù hợp quy định của pháp luật.

Về thẩm quyền, Khoản 1 Điều 200 Luật sở hữu trí tuệ quy định “Trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, các cơ quan Toà án, Thanh tra, Quản lý thị trường, Hải quan, Công an, Uỷ ban nhân dân các cấp có thẩm quyền xử lý hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ”.

Có thể thấy là pháp luật cho phép nhiều cơ quan có thẩm quyền cùng xử lý hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Lựa chọn cơ quan nào xử lý phụ thuộc nhiều vào ý chí chủ quan của người đưa ra yêu cầu xử lý xâm phạm. Nếu yêu cầu các cơ quan hành chính xử lý hành vi xâm phạm bản quyền, các cơ quan hành chính có thể áp dụng các biện pháp xử lý cảnh cáo hoặc phạt tiền (và tiền phạt được nộp vào ngân sách nhà nước theo quy định về xử lý vi phạm hành chính), kèm theo đó là các biện pháp xử phạt bổ sung, còn mong muốn được xin lỗi công khai bồi thường thiệt hại thì các chủ thể phải đưa vụ việc ra Tòa án để giải quyết, cơ quan hành chính không có thẩm quyền áp dụng các biện pháp này.

PV: Người mua, bán (nhà sưu tầm), hoặc người dân khi phát hiện tranh giả thì phải làm gì, theo chị?

Luật sư Trần Thị Tám: Người mua, bán, nhà sưu tầm tác phẩm mỹ thuật theo quy định của pháp luật là chủ sở hữu tác phẩm. Họ có đầy đủ các quyền đối với chủ sở hữu tài sản, có nghĩa là trong trường hợp phát hiện tác phẩm giả mạo (có thể là tác phẩm sao chép, tác phẩm giả mạo tên tuổi của họa sỹ), họ có quyền đưa ra yêu cầu cơ quan có thẩm quyền (như tôi đề cập bên trên) để giải quyết. Tuy nhiên, trước khi đưa ra yêu cầu, họ phải xác định được chủ thể đã xâm phạm đến quyền hợp pháp (quyền sở hữu tài sản) của họ.

Bên thứ ba (người không có thẩm quyền, cũng không liên quan đến việc sáng tạo hay sở hữu tác phẩm) phát hiện tác phẩm giả mạo họ chỉ có thể “lên tiếng” được với chủ sở hữu tác phẩm đó, theo quy định của pháp luật họ không có quyền yêu cầu cơ quan có thẩm quyền giải quyết việc xâm phạm  bản quyền.

Các nghệ sỹ, nhà báo bàn luận về vấn đề bản quyền mỹ thuật, đây là chủ đề nóng trong thời gian vừa qua

PV: Nếu có Hội đồng thẩm định đánh giá tác phẩm khẳng định có sự giả mạo tác giả hoặc sao chép tác phẩm thì giá trị kết luận của Hội đồng thẩm định có ý nghĩa gì trong việc xử lý hành vi xâm phạm bản quyền? Họ có thể giữ các tác phẩm giả mạo tác giả hoặc tác phẩm  cóchứa yếu tố sao chép không?

Luật sư Trần Thị Tám: Hội đồng thẩm định không phải là cơ quan có thẩm quyền xử lý hành vi xâm phạm quyền tác giả đối với tác phẩm. Ý kiến, kết luận của Hội đồng thẩm định có vai trò để cơ quan nhà nước tham khảo trong khi xử lý các hành vi xâm phạm về bản quyền. Ý kiến đó trong nhiều trường hợp có ý nghĩa quyết định để khẳng định rằng có hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ (giả mạo tác giả hoặc có sao chép hay không) đặc biệt là nếu Hội đồng thẩm định do chính cơ quan có thẩm quyền thực thi thành lập nên.

Quyền sở hữu trí tuệ là quyền dân sự, do vậy mà Hội đồng thẩm định hay cả cơ quan nhà nước có thẩm quyền cũng không có thẩm quyền thu giữ những tài sản thuộc về cá nhân tổ chức. Họ chỉ được lưu giữ những tác phẩm này khi được yêu cầu xử lý xâm phạm. Trong trường hợp xác định đúng có yếu tố xâm phạm cơ quan có thẩm quyền (không phải Hội đồng thẩm định) mới được quyền áp dụng các biện pháp mà pháp luật cho phép như tịch thu phương tiện, tang vật vi phạm hoặc tiêu hủy sản phẩm có yếu tố xâm phạm

Triển lãm “Những bức tranh trở về từ châu Âu” là giọt nước tràn ly cho vấn đề bản quyền mỹ thuật ở Việt Nam hiện nay

PV: Các họa sỹ, người sáng tạo nói chung cần làm gì để tự bảo vệ tác phẩm của mình và thể hiện sự tôn trọng bản quyền của người khác, tránh tình trạng chép tranh, buôn bán tranh chép?

Luật sư Trần Thị Tám: Điều đầu tiên theo tôi vẫn phải nâng cao nhận thức của các nghệ sỹ, người sáng tạo về sở hữu trí tuệ dưới hai góc độ. Thứ nhất, tôn trọng sự sáng tạo của người khác, không sao chép. Và thứ hai, là biết mình cần làm gì khi có hành vi xâm phạm tới quyền của mình xảy ra trên thực tế.

Tôi biết rằng có thể tại các trường mỹ thuật vẫn cho sinh viên chép tranh. Việc chép tranh này ở góc độ nào đó về mặt bản quyền là được phép nếu thỏa mãn đồng thời các điều kiện, một là nâng cao kỹ năng cho sinh viên, hai là các tác phẩm mỹ thuật mang ra sao chép được sự cho phép của tác giả hoặc là những tác phẩm đã hết thời hạn bảo hộ bản quyền (tác phẩm thuộc về công chúng), và cuối cùng là trong mọi trường hợp quyền nhân thân của tác giả phải được đảm bảo, tức là không bị làm giả về tên tuổi tác giả, vẫn phải ghi nhận tên tác giả trên tác phẩm, và đặc biệt phải nói rõ đây là tranh sao chép (không phải tác phẩm gốc).

PV: Xin trân trọng cảm ơn Luật sư Trần Thị Tám về cuộc trao đổi này.

PV (thực hiện)