Đề phòng sự tụt hậu của một nền nhiếp ảnh

Muốn phát triển, bất kỳ ai cũng cần thiết nhìn lại mình, nhận diện những yếu điểm để khắc phục, cái mạnh để duy trì, phát triển. “Học, học nữa, học mãi” (LeNin), vì vậy đừng “Selfie” tự thỏa mãn. Nhưng dường như đối với Nhiếp ảnh Việt Nam, câu nói đó được coi chỉ là một lý thuyết mà không có đáp án trên thực tiễn! Cần tỉnh táo soát xét lại và gột rửa hết những khuyết tật lạc hậu của mình về mặt nhận thức, để phát triển. Nhiếp ảnh Việt Nam đã nhận được nhiều huân, huy chương, nhưng nó sẽ mất đi ý nghĩa nếu chúng ta chỉ đứng nguyên tại chỗ mà đào bới chính mình.

Hai anh em.  Ảnh: Li Huaifeng

Nhiều khiếm khuyết được nêu ra trong các cuộc bàn thảo. Nhiều nghệ sỹ tâm huyết, cùng một số nhà lãnh đạo có chuyên môn đã chỉ ra những thói trì trệ, bảo thủ, sao chép, thiếu ý tưởng trong nhiếp ảnh của ta chỉ mạnh về phong trào mà không có chiều sâu. Trình độ, sự thấu hiểu về nhiếp ảnh ở nhiều thành viên Ban giám khảo còn hạn chế, chỉ dựa vào kinh nghiệm bản thân. Nói đến đội ngũ này vì họ là những người có tác động rất lớn tới sự nghiệp phát triển của cả một nền nhiếp ảnh thực thụ. Còn đối với những người sáng tác thì một số không nhỏ chỉ cạnh tranh những giải thưởng phong trào, so kè lặt vặt, ít lấy giá trị đích thực của tác phẩm làm chuẩn mực, chỉ cậy phương tiện, không chịu suy nghĩ sáng tạo mà đôi khi giả dối bằng kỹ xảo. Tuy nhiên lĩnh vực nào cũng có mặt này, mặt khác, như ai đó đã nói, “công dụng duy nhất của cái xấu là làm tăng giá trị cho cái tốt đẹp” như một lời bao biện.

Sự xề xòa của một Ban giám khảo phong trào làm cho nền nhiếp ảnh của ta được thì ít mà mất thì lớn, tụt hậu rất nhiều. Đừng tự vuốt ve nhau, cái đó chỉ làm dịu nỗi đau nhưng không chữa lành bệnh. Những cuộc thi gần đây nhiều tác phẩm gửi đến rất cẩu thả, giản đơn thậm chí luộm thuộm, nhếch nhác, buông tuồng và lười biếng. Còn khung cảnh thì trống rỗng, chăm chú việc trình diễn là chính mà coi thường chất lượng. Tỉ dụ như cuộc thi ảnh Du lịch, có hàng chục nghìn tấm ảnh nhưng không ít những bức ảnh rất bình thường chỉ có ý định gửi đi dự thi đã phải cảm thấy ngượng ngùng rồi, mà cuộc thi này cũng không phải là cá biệt, nó có cả ở nhiều cuộc thi địa phương và khu vực.

Đấu trí. Ảnh: René Maltête

Những nhược điểm nêu trên vẫn tồn đọng, trở thành bảo thủ ở một số người, trong đó có cả những người cầm cân nảy mực nhưng trình độ thì hạn hẹp không có nền tảng cơ bản. Phân tích, tìm hiểu nguyên nhân để đi tìm giải pháp khắc phục chứ không phải là tự ti bởi hầu như tất cả các dân tộc trên thế giới đều qua giai đoạn tự nhận thức như thế này. Điều quan trọng là phải nhìn vào sự thật, tìm ra những nhược điểm cản trở nền Nhiếp ảnh của chúng ta hội nhập vào thế giới hiện đại.

Nhìn lại những đoạn trường làm giảm tốc độ, thậm chí làm sai lệch cả hướng phát triển của nhiếp ảnh Việt Nam thì cái mốc đầu tiên là việc sử dụng photoshop tạo ảnh. Nguyên nhân đầu tiên là sự bế tắc của việc phản ánh cuộc sống mới sau nhiếp ảnh chiến tranh. Ban đầu người ta hào hứng, người ta cổ súy bằng giải thưởng, bằng ảnh treo, bằng bồi dưỡng nghiệp vụ mà cứ học photoshop tức là học nhiếp ảnh đỉnh cao… Đã dẫn đến một hậu quả còn phải sửa đến tận ngày hôm nay. Đến khi photoshop không được sủng ái nữa, nhiếp ảnh lại có vẻ đi vào trầm lắng thì “ảnh bộ” lại dường như là một cứu cánh. Gần đây ảnh bộ nhận được nhiều giải thưởng, đến nỗi người ta nghĩ là ảnh bộ đang lên ngôi. Vấn đề ở đây là quan điểm, cái nhìn của những người gọi là “giám khảo” và người sử dụng nó có vấn đề chứ photoshop và ảnh bộ chưa bao giờ là cái lỗi của nhiếp ảnh. Ảnh bộ là một thế mạnh của nhiếp ảnh báo chí từ lâu rồi!

Người đàn bà mù. Ảnh: WPP

Tuy “lên ngôi”, nhưng nhiều khi thực chất thế nào là ảnh bộ có nhiều giám khảo “nghệ thuật” không hề hiểu cặn kẽ về khái niệm này, hoặc là rất mơ hồ. Kể cả nhiều tác giả gửi dự thi ảnh bộ cũng chưa nắm được thấu đáo. Họ cứ gom dăm cái ảnh cùng một chủ đề, đem đặt cạnh nhau, có trùng lặp, có thừa thì cũng chả sao. Có “giám khảo có tâm” muốn cho giải thì bỏ bớt đi hộ! Người ta dễ dàng biến nó thành một chùm ảnh mang tính tường thuật, có tính mô tả với một “kịch bản gượng ép”, thiếu ý tưởng.

Bài viết này không đi sâu về ảnh bộ, vấn đề nêu lên chỉ để cho thấy, một lần nữa nhiếp ảnh nghệ thuật, mà sự thống trị của nó là những bức ảnh độc lập (ảnh đơn) lại rơi vào bế tắc, nó không đủ sức đứng một mình, không có tính điển hình khái quát cao, vốn là sức mạnh của nhiếp ảnh - Là yếu tố để nhiếp ảnh được công nhận là nghệ thuật, sánh với mỹ thuật, âm nhạc và điện ảnh.... Một bức ảnh đơn, chỉ được coi là tác phẩm ảnh nghệ thuật, khi vẻ ngoài của nó có được giá trị thẩm mỹ và bề sâu nó đủ sức khơi gợi cho nội tâm người xem những cảm xúc vui, buồn.

Hiện tại, trong sáng tác, nhiều nhà nhiếp ảnh sẵn sàng lặp lại đồng nghiệp, lặp lại chính mình nhằm mục đích có giải, sinh ra các trào lưu như ảnh shop, ảnh flycam, ảnh bộ. Người ta đua nhau chụp đồng muối, ruộng bậc thang, mặt trời, phơi cá…Kết quả nhiều cuộc thi ảnh chưa thuyết phục, trùng lặp và nhàm chán. Đến khi tổng kết, đánh giá lại rất chung chung, mang tính phong trào hoặc lặp lại những vấn đề đã quá cũ như khuyến khích tự do sáng tạo, đón nhận các khuynh hướng nghệ thuật, các phương pháp sáng tác cũng như việc ứng dụng công nghệ hiện đại. Người cầm máy cần biết thế nào là sáng tạo, đón nhận các khuynh hướng nghệ thuật là những khuynh hướng gì và áp dụng những công nghệ hiện đại vào nhiếp ảnh thì áp dụng như thế nào là đúng, còn rất mơ hồ. Điều này đòi hỏi những nhà thẩm định phải tự học hỏi nâng lên, đủ bản lĩnh để định hướng cho nền nhiếp ảnh nước nhà.

Một cõi đi về. Ảnh:  Đồng Hiếu

Cách mạng công nghiệp 4.0 là thách thức với bất kể lĩnh vực nào. Nó sẽ thay đổi cái nhìn, cách tiếp cận vấn đề xã hội, cách thể hiện bằng hình ảnh của nhiếp ảnh.  Nếu không có cách tiếp cận đúng và bắt kịp nhịp độ phát triển của thế giới và khu vực, nhiếp ảnh Việt Nam sẽ đối mặt với nguy cơ tụt hậu. Tỉ dụ như bức ảnh người ăn mày không chỉ còn là sự chia sẻ đùm bọc, không còn là tiếng kêu “con lạy ông đi qua, bà đi lại…”, mà còn đòi hỏi sự quan tâm của xã hội, tiếng nói của sự bình đẳng, độ gia tăng khoảng cách giàu nghèo trong xã hội. Hình ảnh người mù bây giờ không phải là chiếc gậy quờ quạng trên mặt hè phố, mà nó được thay thế bằng con chó dẫn đường rồi đến chiếc Iphone với chương trình GoogleMap có tiếng. “Chuyện tâm linh” giờ cũng không phải là hình ảnh người ta đốt vàng mã giản đơn, mà là ảo ảnh của những miền hư vô không nhìn thấy được. “Sự cô đơn” không phải là hình ảnh một mình tựa cửa ngóng chờ ai, mà là sự thờ ơ của người với người, mà “Chơi cờ” với chính mình bên tấm kính trên hè phố của René Maltête là một ví dụ. Người xem sẽ tìm thấy sự bất ngờ, sự hài hước, nhưng hơn cả một bức ảnh, ở đó còn có cả ý vị triết lý được hiểu theo góc nhìn của riêng mỗi người. Nếu như bức ảnh “Đi tìm điều răn thứ 10” của Việt Văn, để lại cho người xem một sự lắng đọng, day dứt, thì “Phía sau cánh gà” của Sergey Melnitchenko lại để cho ta nhiều suy ngẫm. Ảnh bây giờ là phương tiện truyền thông, vượt qua mọi rào cản về ngôn ngữ và biên giới bằng những cái nhìn riêng khác biệt. Tác phẩm và nghệ sỹ tồn tại trong lòng người chứ đâu phải bởi tước hiệu!

Người đeo mặt nạ. Ảnh: Alessio Mano

Hiện nay, nghệ sỹ thì đông, huân chương, tước hiệu thì ngày càng nhiều, nhưng ảnh thì vẫn ở tình trạng thiếu sức sống, vay mượn, đạo nhái, ít sáng tạo đang khiến nhiều tác phẩm nhiếp ảnh đi vào lối mòn, chưa có cuộc thi có tính chuyên nghiệp cao. Từ trước tới nay, chủ đề quanh quẩn Việt Nam đất nước con người, sắc màu hay vẻ đẹp cuộc sống… Sự cố gắng thật sự của Hội NSNAVN đã có, nhưng dường như cái đầu máy đang quá tải, lạc hậu không đủ sức lôi kéo một đoàn tầu dài nhưng thiếu động lực.

Thêm vào đó, trên con đường hội nhập và phát triển dường như nhiếp ảnh Việt Nam lại đánh mất đi cái cơ bản của nhiếp ảnh là tính trung thực. Nhưng xin đừng hiểu trung thực là những gì giống như ngày xưa, y nguyên, vẫn thế. Vâng đó là cái trung thực của thời đã qua, của quá khứ, cái “trung thực” của ngày hôm qua chưa chắc đã là cái “trung thực” của ngày hôm nay. Cần phải hiểu đúng, cái trung thực của ngày hôm nay mang cách tư duy mới, cái nhìn mới đầy sự sáng tạo và đa dạng của thời đại.

Xu thế hội nhập với nhiếp ảnh thế giới là không tránh khỏi, song đa số các nhiếp ảnh gia trong nước vẫn duy trì tư duy cũ, trong khi thế mạnh của nhiếp ảnh thế giới là phản ánh chân thực cuộc sống, thể hiện tính nhân văn sâu sắc, đồng cảm cùng chia sẻ với người trong cuộc, mang sắc màu thời đại có tính phản biện xã hội khá mạnh mẽ. Và cái quan trọng hơn là nhiếp ảnh của ta đang thiếu lớp trẻ có nhiệt huyết, có năng lực tham gia.

Những nỗi khổ đau không nhìn thấy. Ảnh: Seamus Murphy

Nhiếp ảnh Việt Nam cần phải định hướng giúp các nghệ sỹ tập trung đi sâu vào những đề tài “nhỏ”, cụ thể dễ dàng tìm thấy trong cộng đồng, ngoài xã hội. Buộc người cầm máy phải tìm tòi, bóc tách, không thể bấm máy một cách quá giản đơn. Dù chiếc máy ảnh có hiện đại đến đâu nó cũng chỉ làm công việc rất đơn giản có tính cơ học. Chiếc máy càng hiện đại thì công việc sản xuất ra ảnh càng giản đơn hơn!

Những tác phẩm nghệ thuật là sự phản ánh từ cảm xúc trăn trở của người nghệ sỹ, ẩn chứa trong đó những sự trải nghiệm, nét văn hóa cá biệt để khơi dậy và làm rung động người xem cả về mặt lý trí và tâm hồn. Nhưng nó phải bắt nguồn từ hơi thở của cuộc sống, khát vọng vươn lên nhưng với một cách diễn giải không cũ, phải mang nét văn hóa của thời đại mà chúng ta đang sống, đang vươn tới. Mỗi khoảnh khắc đều bí ẩn và khơi gợi, mỗi người nghệ sỹ là mỗi thế giới khác nhau, vì thế mà nó không bao giờ có giới hạn.        

N.T (Số 3, tháng 3/2019)