ĐÔI ĐIỀU VỀ ẢNH BÁO CHÍ

Gần một thế kỷ đã trôi qua, nhiếp ảnh Việt Nam phát triển cả về chất lượng lẫn số lượng, cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Hàng ngàn, hàng vạn bức ảnh đã trở thành những tài liệu quí báu, gắn liền với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, cũng như trong công cuộc xây dựng phát triển đất nước. Nhờ nó mà chúng ta thấy rõ sức mạnh của dân tộc, bản thân mỗi người nhận thức rõ thái độ và có trách nhiệm hơn trong lao động, trong bảo vệ và xây dựng đất nước quê hương. Vẻ đẹp của đất nước, chất anh hùng của con người Việt Nam được lưu danh mãi mãi một phần nhờ vào nhiếp ảnh báo chí của chúng ta. Đó là hiện thực, hiện thực của một thời đã qua.

Nói đến Ảnh báo chí (ABC) là nói đến sự kiện. Sự kiện là máu thịt, là sức sống của ABC, mà tiêu chí hàng đầu của nó là tính chân thật. Thành thực mà nói, hầu hết phóng viên nhiếp ảnh của ta vẫn chụp và chụp thật, thế nhưng cái đích của ABC mà chúng ta mong muốn vẫn chưa thực sự thấy được thật rõ nét. Vì vậy một vấn đề đặt ra là tính chân thật được hiểu như thế nào dưới cái nhìn báo chí. Có người hiểu chân thật một cách máy móc, cứng nhắc theo chủ nghĩa tự nhiên. Có người hiểu chân thật phải được đào bới gọt dũa để cho linh hồn chân thật được tôn vinh. Có người hiểu chân thật mà không phân biệt được giữa hiện tượng và bản chất. Do vậy mà nhiều tấm ảnh của chúng ta trên báo chỉ mang tính minh họa, tự nhiên chủ nghĩa hoặc trau chuốt đến nỗi chụp thật mà nhìn như giả.

Hiểu một cách giản đơn về ABC nên nhiều phóng viên đến hiện trường chỉ chờ sự kiện diễn ra rồi bấm máy coi là đã hoàn thành nhiệm vụ. Không đơn giản như vậy,  ảnh nó có tiếng nói riêng của nó và bản thân nó sẽ tự thú nhận. Cũng vì vậy mà những bức ảnh trên báo của ta phần nhiều chỉ có tính minh họa, còn sự kiện diễn ra như thế nào, hiệu quả tâm lý đối với đọc giả hầu như ít được quan tâm. 

Đối tượng của nhiếp ảnh là cuộc sống con người, những gì mà phóng viên ghi nhận và phản ánh thường tác động sâu sắc đến tâm hồn, tình cảm con người, những cái mang tính giáo dục và thẩm mỹ. Nhưng nhiếp ảnh báo chí của ta hiện nay lại ít quan tâm đến vấn đề thẩm mỹ. Trong cái quan hệ giữa người và hiện thực, có nhiều người lạm dụng tính ghi chép của máy ảnh coi đó là hiện thực. Không phải vậy - Hiện thực, đối tượng của nhiếp ảnh không phải là sự chồng chất của những sự việc ngẫu nhiên, hỗn độn, mà hiện thực phải nêu lên, phản ánh được bản chất, những nét tiêu biểu nhất trong cuộc sống đang diễn ra trước ống kính của mình. Hiện thực không phải trần trụi, ngưng đọng và khô cứng. Người ta phải tìm trong hiện thực trong sự vận động với những chuyển biến lớn lao của nó. Heghen đã nói “Hiện thực cao hơn tồn tại”. Theo đó tồn tại mới chỉ là bề ngoài của hiện thực mà thôi. Nhà nhiếp ảnh cũng cần phải lột tả được bản chất bên trong của sự việc.

Nói đến ảnh phóng sự chúng ta cần phân tích để hiểu thật đúng khái niệm này. Thường khi xem ảnh nhiều người hay nhận xét ảnh này có tính phóng sự, ảnh kia chất phóng sự yếu... Nói như vậy đồng nghĩa với việc nhận xét rằng bức ảnh này chụp thật, còn bức ảnh kia bày vẽ chụp không thật, hoặc cách chụp không diễn tả sự thật. Nhưng tính phóng sự chỉ là một phần, nói về cách chụp, một tiêu chí của ảnh báo chí. Điều này chỉ có nghĩa là người chụp không thêm thắt hư cấu, chụp đúng những gì diễn ra trước ống kính mà thôi. Những bức ảnh như vậy không mang nhiều ý nghĩa, mà chỉ là một hiện tượng sao chép thực tế. Chúng ta thừa hiểu rằng không phải tất cả những gì diễn ra trước ống kính phóng viên cũng đều có tính báo chí cả. Còn trên mặt báo, ảnh  (pressphoto) trước hết là những bức ảnh phải có tính thông tin. Mà đã mang tính thông tin thì nó phải mang trong mình sự kiện mới, vấn đề mới, nếu là sự kiện cũ thì cũng phải có nội hàm, có thông tin mới... Không ít người cầm máy, biên tập viên báo chí nhầm lẫn khái niệm này. Vì vậy mà việc dùng ảnh trên báo có phần cẩu thả, coi nhẹ hoặc quan tâm chưa đúng mức.

Tuy ra đời muộn, nhưng nhiếp ảnh đã tự tạo cho mình một chỗ đứng hết sức vững chắc. Từ thuở ban đầu, nhiếp ảnh chỉ có tính sao chép hiện thực, con người, sự vật và các hiện tượng quanh mình. Nhưng dường như chính cái tính chất đó, chính cái lí do đó đã mang lại cho nhiếp ảnh một sức mạnh để chiếm giữ lòng tin. Sự vội vàng bởi sức nóng của thông tin, cộng với sự cẩu thả của người cầm máy và sự dễ dãi trong khâu biên tập ảnh ở một số tờ báo đã làm cho chất lượng ảnh báo chí giảm đi sức mạnh. Đành rằng thời gian là một vấn đề trong thông tin, nhưng nếu thông tin đó thiếu đi sự rung cảm, thiếu đi cái khoảnh khắc điển hình của sự kiện và một phương pháp thể hiện ấn tượng thì sức nóng sẽ nguội dần, sức mạnh của thông tin giảm đi đáng kể.

Đội ngũ những người cầm máy ngày một đông đảo. Nhưng không vì thế mà diện mạo nhiếp ảnh Việt Nam đã có nhiều đổi thay lớn lao. Nhìn lại dòng ảnh Việt Nam của chúng ta lại dường như tĩnh lặng hơn so với cái vẻ ồn ào của cái số đông đó. Bởi lẽ ảnh của chúng ta còn quá dễ dãi và thiếu chuyên nghiệp. Trong cái thời kỳ của ảnh kỹ thuật số thì sự dễ dãi lại được tăng thêm. Nhìn nhận trên thực tế ảnh của chúng ta thiếu tiêu điểm. Trong khi đó tiêu điểm lại là cái tạo ra sức hút hay còn gọi là điểm nhìn, là cái trụ của mỗi bức ảnh. Nhìn vào nhiều bức ảnh người ta không biết cái đích ngắm của ảnh ở đâu, chỉ thấy ống kính hướng ra với một cái nhìn vu vơ bế tắc. Làm thế nào để dễ dàng nhận ra tiêu điểm của mỗi diễn biến trong từng sự kiện là vấn đề cần được đào tạo bài bản.Một phóng viên nước ngoài trước đây khi chụp cảnh tắc đường đã chọn một ngã tư Cửa Nam để chụp. Anh ta chọn tiêu điểm của bức ảnh là anh công an đứng trên bục, tay cầm chiếc gậy chỉ đường buông xuôi, bất lực trước dòng xe cộ đi lại lộn xộn chen chúc không thể nào lấy lại trật tự được. Bức ảnh không những hấp dẫn mà còn toát lên toàn bộ ý tưởng của người thể hiện vấn đề giao thông ở các đô thị lớn của Việt Nam là một vấn đề nan giải. Trong nghề nghiệp người ta gọi đó là thủ pháp “tìm cái trật tự trong cái mất trật tự” làm tiêu điểm là vậy.

Tư duy giản đơn trong nhiếp ảnh và phương pháp tiếp cận đơn tuyến cũng làm cho những bức ảnh tẻ nhạt, khó đứng độc lập. Năm 1939, một phóng viên người Pháp đã chụp được một bức ảnh ba người lính Phát xít Đức trên bãi tập. Đó là ba người lính trẻ hiền lành, khỏe mạnh, mặc trang phục mới, được trang bị đầy đủ. Ảnh chụp trong lúc giải lao đứng hút thuốc, súng chống vào thắt lưng da to bản phía sau lưng ở thế kiềng ba chân. Những băng đạn vắt ngang vai vàng chóe. Bức ảnh đẹp trong một khung cảnh thanh bình. Thế nhưng dưới bức ảnh chỉ một dòng chú thích đã lột tả tất cả “Chủ nghĩa phát xít”. Nếu bỏ đi những cây súng sau lưng những người lính kia thì họ sẽ đổ ngay, càng to khỏe bao nhiêu càng đổ nhanh bấy nhiêu. Có thể nói một bức ảnh đã lột tả cả bản chất của một thứ chủ nghĩa vô nhân tính, chỉ dựa vào bạo lực. Ảnh của chúng ta còn thiếu cả sức căng, điều này làm cho ảnh không gây được ấn tượng, sức lan tỏa yếu.

Đã đến lúc chúng ta phải đề cao tính chuyên nghiệp của ảnh báo chí, để ảnh báo chí của chúng ta có tiếng nói, có tầm nhìn và tạo ra được ấn tượng mạnh mẽ, trả lại sức mạnh vốn có của ảnh báo chí như đã có thời kỳ chúng ta làm được .

N.T

(Bài đã in trên Tạp chí Mỹ thuật và Nhiếp ảnh số 6/2016)