Festival Mỹ thuật trẻ - Ước mơ về một lễ hội nghệ thuật đương đại

Năm 2009, người viết có may mắn đến thành phố Umea đúng vào dịp tổ chức M-A-D-E Festival. Truyền thông về sự kiện này tràn ngập thành phố. Chúng tôi nhìn thấy poster triển lãm ở bến xe bus, ga tàu điện ngầm và cả trong bệnh viện. Trong chương trình với nhiều sự kiện có sự tham gia của nhiều nghệ sỹ quốc tế, một điều khiến tôi tò mò là một bữa ăn miễn phí trong một buổi tọa đàm học thuật vào lúc 12h trưa tại nhà hát opera của thành phố. Bữa ăn rất đơn giản, chỉ là một nồi cháo đậu nấu theo kiểu truyền thống của Thụy Điển, mọi người tự múc cháo vào bát tô. Buổi tọa đàm được điều hành bởi Giáo sư triết học Per Nillson, Trường Đại học Mỹ thuật Umea và nghệ sỹ Tina Eriksson Fredriksson, Giám đốc nghệ thuật của festival. Và; chúng tôi cứ vừa ăn vừa nghe các diễn giảng thuyết trình về một phạm trù  triết học cao siêu liên quan chủ đề đến MADE Festival năm 2009 là Identity (tạm dịch là danh tướng, căn tính thân phận hoặc bản sắc). Với vốn tiếng Anh bập bõm, một tô cháo loãng đã cho tôi một trải nghiệm không thể nào quên về sự kiện Festival Nghệ thuật Đương đại này. Ngẫm lại các kỳ Festival Mỹ thuật Trẻ ở Việt Nam, tôi thấy ý tưởng Festival như là một lễ hội sôi động và náo nhiệt, kết nối con người lại với nhau bằng nghệ thuật là giá trị cốt lõi cần được phát huy.

Lê Thị Thanh, Thực và ảo, in lưới, Festival Mỹ thuật Trẻ 2014

Festival Mỹ thuật Trẻ là một sân chơi cho những nghệ sỹ từ độ tuổi 18-35, một sân chơi mới cho những người trẻ tuổi trong giới Mỹ thuật. Cách đặt tên cho sự kiện này quả là rất mới. Nhưng Festival là một tên gọi rất cổ xưa, trong tiếng Latin là fçstîvus, đến thời kỳ Trung Cổ, trong tiếng Pháp gọi là Festival, tiếng Anh hiện nay đã kế thừa từ tiếng Pháp. Festival là lễ hội văn hóa, tín ngưỡng tôn giáo từ thời thượng cổ. So với những từ như Fine Art (Mỹ thuật), Exhibition (Triển lãm), Art Fair (Hội chợ nghệ thuật) từ Festival đã có từ rất lâu. Trong các festival cổ xưa của nhân loại, đã xuất hiện các loại hình nghệ thuật như vũ đạo, âm nhạc và đương nhiên không thể thiếu mỹ thuật. Nhưng ở châu Âu, chỉ sau thời Phục Hưng, khi có sự thoát ly dần khỏi giáo hội, nghệ thuật hướng đến không gian thế tục thì loại hình festival nghệ thuật mới xuất hiện. Lễ hội Three Choirs Festival ở Anh năm 1719 được coi là lễ hội âm nhạc sớm nhất. Trong lĩnh vực nghệ thuật thị giác, Festival Fluxus vào tháng 9 năm 1962 tại thành phố Wiesbaden (Đức) được coi là sớm nhất. Không dừng lại trong các lĩnh vực tôn giáo, nghệ thuật, ẩm thực mà hiện nay, trên thế giới còn phát triển thêm các festival khoa học như Edinburgh International Science Festival, Cambridge Science Festival,  USA Science and Engineering Festival.

Nguyễn Thị Điệp, Nếp gấp, sắp đặt, Festival Mỹ thuật Trẻ 2011

Ở Việt Nam, từ festival thường được dịch là lễ hội hoặc liên hoan. Ví dụ Cannes Film Festival, Berlin International Film Festival, Venice Film Festival thì từ festival đều được dịch là liên hoan. Nhưng Festival Huế, Festival Áo dài, Festival Cafe Buôn Mê Thuột cũng thường được gọi là Lễ hội Huế, Lễ hội Áo dài, Lễ hội Cafe Buôn Mê Thuột. Theo thiển ý của người viết, gọi Festival là lễ hội ta thấy được sự trang trọng, tính quy mô tổ chức hơn hẳn từ liên hoan. Liên hoan cũng là từ gốc Hán, nhưng trong tiếng Hán hiện đại, người ta không bao giờ dịch Festival thành liên hoan. Mặc dù, thoạt đầu, các festival tôn giáo thường có các bữa ăn mang tính nghi thức. Những bữa ăn như thế mang tính tưởng niệm, tưởng nhớ. Cách gọi festival là liên hoan mang tinh thần giải thiêng, đó là ưu điểm của cách gọi này. Dù gọi là lễ hội hay liên hoan, tính chất vui vẻ, sôi động, náo nhiệt không khí cộng đồng của festival đều được thể hiện trong hai cách chuyển ngữ này. Sức lan tỏa cộng đồng là một tiêu chí đánh giá thành công các kỳ festival, bất luận đó là festival tôn giáo, festival văn hóa, festival nghệ thuật hay khoa học.

Nguyễn Văn Tuệ, Trở về, sắp đặt, composite, Festival Mỹ thuật Trẻ 2014

Từ năm 2007 về trước, hình thức triển lãm mỹ thuật là phổ biến nhất. Đã có nhiều triển lãm mỹ thuật trẻ mang tính chất toàn quốc, giới mỹ thuật từ lâu đã rất quen với hoạt động triển lãm. Festival Mỹ thuật Trẻ năm 2007 thực sự có sự khác biệt lớn với các hoạt động triển lãm từng có. Trước hết là giám tuyển và nghệ sỹ mời, một nét mới của Festival Mỹ thuật Trẻ 2007. Cách tổ chức này, từ lâu đã trở thành một thông lệ quốc tế. Chẳng hạn tác phẩm Gióng của danh họa Nguyễn Tư Nghiêm đã được TS Susan Bayly (phối hợp cùng Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) tuyển chọn cho triển lãm trong Festival Ý tưởng của Đại học Cambridge (Cambridge Festival of Ideas) năm 2013.

Sự đa dạng của các gương mặt nghệ sỹ đã dẫn đến sự phong phú các chủ đề nghệ thuật và hình thức thể hiện. Festival Mỹ thuật Trẻ năm 2007 có dáng dấp của một sự kiện nghệ thuật Đương đại. Những chủ đề không gian sống, thời gian, ký ức, thân phận con người... đã được thông qua các hình thức Video art, Trình diễn, Sắp đặt, Điêu khắc và Hội họa.

Đinh Gia Lê, Cột chiến thắng, sắp đặt, Festival Mỹ thuật Trẻ 2007

Festival mỹ thuật đòi hỏi nguồn lực tài chính lớn hơn các hoạt động triển lãm hay các cuộc thi tài năng mỹ thuật. Mặc dù Hội Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh là đơn vị tổ chức nhưng sự kiện nghệ thuật này không hoàn toàn dựa vào ngân sách nhà nước. Cụ thể là Vụ Mỹ thuật (Bộ Văn hoá Thông tin): 40 triệu đồng, Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật: 40 triệu đồng. Quĩ Thuỵ Điển-Việt Nam Phát triển Văn hoá (SIDA): 210 triệu đồng, Quĩ Phát triển và Trao đổi Văn hoá Đan Mạch-Việt Nam: 120 triệu đồng. Các nghệ sỹ nhờ đó nhận được kinh phí tài trợ cho tác phẩm. Trong các kỳ Festival Mỹ thuật Trẻ sau đó, kinh phí ngặt nghèo hơn nhiều vì chỉ dựa vào ngân sách của nhà nước. Ngân sách là một phần quan trọng thành bại cho các sự kiện nghệ thuật.

Nhờ có kinh phí, nghệ sỹ có điều kiện thể hiện tác phẩm với nhiều chất liệu và kỹ thuật chưa từng được sử dụng trước đó. Có thể đây là một lý do mà trong ba kỳ Festival Mỹ thuật Trẻ đã từng tổ chức, Festival lần thứ Nhất có nhiều tác phẩm thoát ly lề lối kinh viện nhất. Rất nhiều tác phẩm thoát ra khỏi bốn bức tường của không gian trưng bày quen thuộc.

Với một cuộc thi, một cuộc triển lãm mỹ thuật, vấn đề kết nối cộng đồng không phải là vấn đề chính yếu. Nhưng nếu là festival thì dù được hiểu là lễ hội hay liên hoan cũng phải đạt được mục tiêu kết nối cộng đồng. Cộng đồng được hiểu ở hai nhóm, nhóm thứ nhất là cộng đồng nghệ thuật, nhóm thứ hai là cộng đồng xã hội. Với nhóm thứ nhất, sinh hoạt chuyên môn, những giao lưu học thuật hay đơn giản là những bữa ăn thân mật dành riêng cho các nghệ sỹ tham gia. Festival Kiến trúc Việt Nam năm 2017 vừa tổ chức ở Đà Nẵng đã diễn ra khá thành công với nhiều hoạt động sôi nổi từ ngày 19-23/4/2017. Ngoài buổi khai mạc và lễ trao giải thì Festival Kiến trúc Việt Nam năm 2017 còn có hoạt động hội thảo, đêm nhạc KTS trẻ và cả một giải golf.

Việc kết nối với công chúng, nhóm cộng đồng thứ hai, là nhược điểm tồn tại trong các lần tổ chức Festival Mỹ thuật Trẻ. Nhược điểm này cũng thể hiện ngay từ trong kỳ Festival Mỹ thuật lần thứ nhất. Ngoại trừ ngày khai mạc tưng bừng, hầu như một không khí trầm lắng vẫn bao quanh lễ hội mỹ thuật trẻ lần đầu tiên. Trong buổi tọa đàm trước khi khép lại sự kiện nghệ thuật này tại Hội trường Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, nữ họa sỹ Nguyễn Kim Hoàng đã bày tỏ sự thất vọng về không khí thiếu cởi mở, chan hòa trong một sự kiện đoàn tụ của các nghệ sỹ trẻ ba miền. Những tấm ảnh chụp chung các nghệ sỹ với ban tổ chức rất tiếc cũng đã không có.

Nguyễn Sơn, Hậu trường, sắp đặt, Festival Mỹ thuật Trẻ 2007

Sự kết nối của Festival Mỹ thuật Trẻ với sinh viên các trường Mỹ thuật. Trong ba lần tổ chức, hai kỳ Festival lần thứ Nhất và thứ Ba vào năm 2007 và 2014, Ban tổ chức đã lựa chọn Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam làm không gian trưng bày. Đây là một cơ hội rất tốt cho sự phát triển giao lưu giữa các nghệ sỹ và sinh viên của trường. Tiếc rằng, cơ hội này đã bị bỏ lỡ vì trong suốt thời gian tổ chức Festival không có một hoạt động tọa đàm, nói chuyện của các nghệ sỹ, không có buổi giới thiệu tác phẩm hay tham quan xưởng họa, xưởng điêu khắc của nhà Trường hay của các giảng viên.

Tính từ Festival Mỹ thuật Trẻ lần thứ Nhất được tổ chức năm 2007 tại Hà Nội đến nay vừa tròn 10 năm. Trong 10 năm qua, chúng ta đã tiếp tục tổ chức sự kiện nghệ thuật này, lần thứ Hai (2011), thứ Ba (2014) và giờ đây, chúng ta đang háo hức chờ đợi sự kiện Festival Mỹ thuật Trẻ lần thứ Tư dự kiến vào tháng 10 năm nay. Dù chưa phải là dài, 10 năm cũng đủ thời gian cho chúng ta có độ lùi để có thể nhìn nhận và đánh giá những gì làm được và chưa được của sự kiện nghệ thuật này. Với vai trò từng là nghệ sỹ tham gia và thành viên Ban giám khảo của Festival Mỹ thuật Trẻ, cùng những điều mắt thấy tai nghe, những điều đọc được trong sách vở, tôi xin được có đôi lời về một sự kiện đặc biệt quan trọng dành cho Mỹ thuật Trẻ.

T.H.Y.T