Hình ảnh mãng xà tinh ở đình Hạ Hiệp: Lật lại một huyền tích

Trong thế giới huyền hoặc của các mảng chạm khắc đình làng, phần nhiều chúng ta bắt gặp các linh thú như long, nghê, quy, phượng... nhưng ở đình Hạ Hiệp (xã Liên Hiệp, Phúc Thọ, Hà Nội) ta còn bắt gặp những con mãng xà hung dữ đang nhìn sang đám trai làng vật nhau. Mãng xà vương là một loài rắn hung tợn hay ăn thịt người từng thấy trong tích truyện Thạch Sanh, hoặc truyện Mộc tinh trong Lĩnh Nam chích quái1. Trong cuốn sách hồ sơ di tích của ngôi đình này, cũng như theo lời giới thiệu của các vị bô lão trong làng, hình dị thú này được gọi là Makara. Hiện tại những nghiên cứu trước đây về ngôi đình này, đa phần tập trung vào mảng chạm bắn hổ và các hoạt cảnh rồng tiên khánh hội, đấu vật hay chọi gà2...Với một kích thước khá khủng, con mãng xà này dài gần một mét, thân đứng thẳng, có bốn chân, thân có vảy như rồng, mắt trợn to, mồm răng lởm chởm, miệng ngậm ngọc. Rất khó có thể gọi đây là Makara vì hình tướng mãng xà khá rõ, khá giống với hình mãng xà trong bức tranh Thạch Sanh đánh xà tinh của làng tranh Đông Hồ3. Makara có một đặc trưng tiếu tượng là chiếc nanh ở hàm trên dài, cong vút lên trên, mũi dài cuộn lên trên - mang những đặc tính của voi4. Tất thẩy các đặc điểm trên đều không có ở bất kỳ dị thú nào ở đình Hạ Hiệp. Qua tìm hiểu hình tướng và đối chiếu với các hoạt cảnh xung quanh cùng ngữ cảnh chung của các bức chạm khắc ở đây, người viết đi đến một giả thuyết: đây là bức chạm mô tả Quỷ Xương cuồng (tức Mộc tinh) đã từng được kể đến trong sách Lĩnh Nam chích quái.

Tóm tắt câu chuyện:

Thủa hồng hoang, dải đất Lĩnh Nam đầy yêu ma quỷ quái, để giúp dân yên ổn làm ăn, Lạc Long Quân đi tuần du khắp nơi để quyết trừ ma chấn quỷ. Lạc Long Quân diệt ngư tinh ở biển Đông Nam, diệt Hồ tinh ở phía Tây Long Biên. Khi biết ở đất Phong Châu có cây chiên đàn cao ngàn trượng chết khô hóa thành Mộc tinh chuyên hãm hại người. Yêu quái này hung ác lạ thường có hình dạng của một xà tinh chuyên ăn thịt người, thoắt ẩn thoắt hiện. Giao chiến nhiều ngày bất phân thắng bại với Mộc tinh, Lạc Long Quân bèn nhờ Kinh Dương Vương hiệp sức nên đã đánh bại Mộc tinh, Bị thương nặng Mộc tinh bỏ chạy về phía Tây Nam rồi hóa thành quỷ Xương Cuồng. Sang đến thời nhà Đinh, Quỷ Xương Cuồng trở lại quấy nhiễu, thường lần mò tới nơi hẻo lánh để bắt người. Vua Đinh Tiên Hoàng bèn mời một pháp sư tìm cách trừ bỏ yêu quái. Pháp sư lập kế mở hội lớn làm các trò tạp kỹ. Nghe tiếng chiêng trống, phèng la, thấy vui tai vui mắt, Xương Cuồng bò ra vì mải xem nên bất ngờ bị pháp sư chém chết.

Thạch Sanh đánh trăn tinh, tranh dân gian Đồng Hồ.

Đối chiếu với văn bản này, hình ảnh xà tinh đang há mồm xem chăm chú cảnh hai đô vật đang vào xới, phía trên là hình người đang ngồi uống rượu - ám chỉ cảnh hội hè. Cũng ở phía đối diện, hình ảnh rồng đang tóm chặt lấy một con vật nửa như thằn lằn nửa như rắn đang bị một con rồng lớn tóm chặt lấy thân, đám rồng con vây quanh như trợ chiến, túm đuôi, túm chân. Cũng có thể hoạt cảnh này, nhưng có lẽ rõ ý hơn cả là ở bức chạm trên xà phía đối diện. Hình ảnh xà tinh đang há mồm xem kề ngay hai đô lực lưỡng. Chính lúc bất cẩn này, rồng dơ tay tóm chặt lấy thân. Kết nối lại, tích Quỷ Xương Cuồng (Mộc tinh - Xà tinh) được kể lại trên ít nhất là ba bức chạm theo một trình tự thời gian như sau: cảnh một, xà tinh đang xem đấu vật từ phía xa; cảnh hai, xà tinh đã lại gần hơn, sát kề với hai đô vật và bất thần bị rồng tóm sống; cảnh ba, rồng bố tóm chặt cổ xà tinh, đám rồng con lao vào trợ chiến, tiên cưỡi rồng mừng vui chiến thắng. Đối chiếu với truyền thuyết, cụ thể là văn bản Mộc tinh trong Lĩnh Nam chích quái ta thấy có một số điểm tương đồng và dị biệt. Mộc tinh đều có bộ dạng hung tợn nhưng tỏ ra rất hiếu kỳ cảnh đấu vật. Hình ảnh Mộc tinh thân đứng thẳng như một cây khô ở đình Hạ Hiệp giống với tích cây chiên đàn ngàn năm tuổi chết khô hóa thành tinh. Điểm khác biệt ở đây, xà tinh không phải do pháp sư Văn Du Tường5 chém chết mà do Rồng bố Kinh Dương Vương bóp chết. Khác với Truyện Mộc tinh trong Lĩnh Nam chích quái còn mang những dấu vết của văn hóa phương Bắc. Cũng trong Lĩnh Nam chích quái, Đinh Tiên Hoàng được nhắc đến với tư cách là vị vua Đại Việt đã mời pháp sư phương Bắc đến trừ khử yêu quái. Ở trên bức chạm ở đình Hạ Hiệp, cũng trong hoạt cảnh trừ xà tinh còn có hình ảnh người thanh niên mình trần đưa tiểu sảnh vào miệng rồng. Theo điều tra điền dã của các nhà nghiên cứu  thì đây cũng là hình ảnh Đinh Tiên Hoàng thủa hàn vi. Vì tính chất đồng hiện và đa tầng ý nghĩa của bức chạm, có thể phỏng đoán rằng các nghệ nhân muốn đưa đến thông điệp rằng sự thịnh trị an khang đều nhờ tổ tông. Các mảng chạm lộ rõ ngợi ca con rồng cháu tiên, tự hào giống nòi.

Cảnh đấu vật được chạm với những linh thú. Đình Hạ Hiệp, Hà Nội. Ảnh: Hiếu Trần

Mãng xà - đại diện cho thế lực thiên nhiên hoang dã

Vào thế kỷ XVII, rừng già vẫn còn bao phủ các vùng trung du. Những cảnh săn thú, đấu hổ vẫn thường thấy trên các bức chạm khắc. Những bức chạm đấu hổ được kể bằng những nhát đục hào sảng. Xem người thanh niên mình trần với dao trong tay hiên ngang giáp chiến với một con hổ ở đình Tây Đằng mà phía sau là những tán cây cho ta hình dung phần nào vẻ hoang vu, rậm rạp của núi rừng. Ở bức tráng sỹ đâm hổ ở đình Chảy (Hà Nam), chúa sơn lâm đang nhe nanh, dương vuốt, mà tiếng gầm vang động cả một vùng như vẫn còn đây.

Đình Hạ Hiệp còn gọi là đình Kẻ Hiệp, theo người dân kể lại, ngay những năm đầu thế kỷ XX, phía ven sông vẫn còn khá hoang vu. Cùng với hình mãng xà ở phía cột cạnh bên, hay đối xứng nằm ở bên phải, các nghệ nhân đã gợi tả bối cảnh hoang dã với những con thú như hổ, khỉ lấp ló trong những bụi trúc hóa rồng nhìn vào xóm làng rộn ràng vào hội.

Những ngồi đình được dựng lên là kết quả dài lâu của dân làng trong nỗ lực bền bỉ khai khẩn, chế ngự thiên nhiên. Cuộc chiến với mãng xà vương là nội dung chính chiếm toàn bộ phần trung tâm của tòa đại đình. Khúc ca khải hoàn vang lên ngay ở gian chính với bà tiên giang cánh bay vút lên cao6. Trong trận chiến này, bức chạm có tổng cộng hai rồng lớn, khoảng 10 rồng con, 04 bà tiên và một tướng quân giao chiến với hai con thủy quái. Tướng quân oai vệ trong giáp trụ cưỡi rồng trong tư thế chỉ huy.

Hình xà tinh (Quỷ Xương Cùng) đang nhìn xuống thấy cảnh đấu vật, người múa… Ảnh: Hiếu Trần

Khúc ca khải hoàn vang lên ngay ở gian chính với bà tiên giang cánh bay vút lên cao. Ảnh: Đức Bình

Mãng xà là một biểu tượng cho thế lực siêu nhiên hắc ám luôn đe dọa con người. Hình ảnh mãng xà ở đình Hạ Hiệp đặc biệt giống với hình thú lạ bằng đất nung đã từng thấy ở Ninh Bình. Rất có thể, đây là một ác thần đối lập với rồng gắn bó với người Việt trong suốt quá trình dựng làng dựng nước. Hoạt cảnh rồng tiên giao chiến với mãng xà như một ca khải hoàn được chạm ở vị trí trang nghiêm nhất, cho ta thêm tin tưởng rằng, về một khía cạnh nào đó, đình làng là cũng là một tượng đài chiến thắng của con người trước các thế lực siêu nhiên.

***

Việc đối chiếu các huyền tích, giai thoại, truyền thuyết dân gian để xác định nội dung các bức chạm khắc trang trí đình làng là một trong những thao tác được các nhà nghiên cứu quan tâm sử dụng. Tuy vậy, thực tế là độ chênh, tính không trùng khít của các sử liệu, văn bản văn học với các hoạt cảnh phần nào nói lên tính ngẫu hứng của các nghệ nhân, đặc biệt hơn nữa, nó cho thấy tâm lý dân gian thuần khiết ít bị chi phối bởi các văn bản có tính bác học, cung đình.

T.H.Y.T (Số 9, tháng 9/2018)