HÌNH THỂ, KHÔNG GIAN VÀ CÁI NHÌN [Bước đầu học vẽ và trình bày tạo hình] -CHƯƠNG 3. HÌNH: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CƠ BẢNTiếp theo số 12 (42), tháng 12/2015

PHẦN một. DẤU VẾT VÀ KHÔNG GIAN: NGUYÊN TẮC CƠ BẢN VỀ HÌNH - NỀN

CHƯƠNG 3. HÌNH: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CƠ BẢNTiếp theo số 12 (42), tháng 12/2015

I. Những phẩm chất khung xương hoặc đường nét

Chúng ta sẽ bàn về các hình thể khung xương thông qua một số hình minh họa trực quan. Như đã thấy, các bề mặt có hình khung xương chắc chắn không vạm vỡ bằng mảng khối: Trong không gian, chúng nom khá mỏng manh, và chia cắt không gian thành những miền xác định và không xác định rất rõ rệt bởi đặc tính của mình. Điều này không xảy ra với trường hợp của các vật thể có mảng khối đại diện cho những hình thể đặc, rộng; xung quanh mép/ viền của chúng là những mảng trống không có hình dạng cụ thể, ngoại trừ khoảng trống ở các hốc lỗ và các khoang nằm trong khối tích của chúng (nếu có). Dù quan sát kỹ một trái dưa hấu thì ta vẫn thấy đó là trái dưa đặc, nặng, và trong đầu hiện lên mơ hồ một khoảng không bao quanh hình bầu dục do đường viền của nó tạo ra. Tuy nhiên, khi quan sát kỹ một bàn tay với các ngón tay xòe, ta sẽ có ấn tượng ngang nhau về các diện của ngón tay và những ô trống hình dẻ quạt nằm xen giữa chúng.Như vậy, một trong những đặc điểm quan trọng nhất của các hình thể khung xương là bề mặt mỏng manh của chúng không những tạo nên cấu trúc nhờ đặc tính động và mảnh/nét, mà chúng còn tạo ra một kiểu cấu trúc không gian - một cái nền - mà về mặt tri giác cũng có vai trò không kém so với hình, đồng thời cũng có tác động đối với người xem không hề thua kém so với hình thể của chính bản thân các nhánh kéo dài ra.

H.3-4

Thí dụ, hãy quan sát H.3-4 – một tác phẩm điêu khắc bằng dây thép uốn: bề mặt của các sợi thép ở đây nhỏ tới mức các sợi thép có thể được xem như những nét vẽ trong một bức vẽ. Song, nhờ cách xử lý [bằng cấu trúc sợi] này, các “nhánh” vươn vào không gian thật gọn gàng, dứt khoát, dù theo nhiều hướng và có tốc độ khác nhau nhưng tất cả cùng kết hợp để hình thành nên một vật thể độc đáo, thanh mảnh, khoáng hoạt mang tên “Tượng bán thân.” Nhưng có đúng là tri giác của chúng ta thực sự bị cuốn hút gần như ngang nhau bởi cấu trúc không gian kiểu ghép mảnh và những khối tích lỏng lẻo quện với nhau tạo nên những cấu trúc mạch lạc bằng các bề mặt lưới thép mảnh mai? Đúng vậy, bức Bán thân của Kramer (H. 3-3) là một hình thể khung xương điển hình nhất, khối tích của nó cũng được định vị rõ rệt trong không gian không hề thua kém Dáng người đứng sánh đôi của Henry Moore (H.3-5) hay Nghi lễ cho chuyến đi của Theodore Roszak (H.3-6) là các tác phẩm điêu khắc có những bề mặt vạm vỡ hơn nhiều.Chúng ta có thể nhận thấy cấu trúc bề mặt điển hình của hai nhóm tượng này là hai kiểu khung xương rất khác nhau. Những hình thể có tính chất đường nét, trơn tru, hình bán nguyệt, và có đường viền êm của Moore nằm trong sự tương phản rõ rệt đối với chất thể xù xì, góc cạnh, và có đường gờ lởm chởm trong tác phẩm của Roszak.

                                                                                                              H.3-5                                         H.3-6

Rõ ràng cách xử lý khác nhau của hai nhà điêu khắc tác động tới cả tính hoạt – tốc độ cùng sự trôi chảy trong vận động của đường nét – và tính biểu cảm của các hình thể khung xương. Các nhánh của pho tượng Hình dáng người đứng sánh đôi có vẻ trôi đều vào nhau và đan xuyên nhau, mang lại cho tác phẩm đặc tính đáng tin và sự vững vàng; ngoài ra, nếu nói về tác động biểu cảm, những nhịp điệu đường nét của nó còn mang lại bầu không khí thư thái và thanh bình. Mặt khác, những bề mặt thô nhám hơn và có đường gờ không đều trong pho tượng của Roszak dường như di chuyển trong không gian rời rạc hơn – lúc nhanh, lúc chậm – đó là do sự liên kết dạng khớp đầy góc cạnh. Vì thế, nói chung hình khối của nó có vẻ kém thăng bằng hơn, kém vững vàng hơn so với tác phẩm của Moore; Mặc dù vậy, sức mạnh biểu cảm của nó lại mạnh hơn, ấn tượng, biểu thị một khối điêu khắc có độ rung, không ổn định, và một tâm trạng bí ẩn đi kèm.Các khả năng thể hiện tính động của những hình thể khung xương có thể thấy rõ nhất trong lối tạo dáng của các mỏm lan can sắt của Victor Horta, H.3-7.

H.3-7

H.3-8

H.3-9

Phong cách tạo hình này, còn được gọi là Art Nouveau, rất phổ biến tại Châu Âu và Hoa Kỳ vào cuối thế kỷ mười chín, đã khai thác triệt để khả năng kích thích thị giác do những đường nét uốn lượn và sự trôi chảy của những khoảng trống bổ sung cho chúng đem lại. Sự khoáng hoạt, sum xuê và tràn đầy sức sống của những đường cong trong lối tạo hình của Horta cũng được nhắc lại ở H.3-8: nghệ thuật Art Nouveau đã khai thác đầy sáng tạo khả năng cảm nhận về sự sôi nổi trong đường nét và sự mãnh liệt của những hình khung xương tương ứng.Tuy nhiên, không nhất thiết chỉ những hình mang tính cách điệu hóa cao như của Art Nouveau mới là minh chứng tốt cho khả năng làm nổi bật đặc tính động của các hình khối nhờ đường nét hoặc khung xương. Trong bức Tre vẽ bằng mực tự nhiên một cách lạ thường của Li K’an (H. 3-9), chúng ta thấy những phẩm chất cấu trúc, không gian, và biểu cảm được thể hiện rất hoàn hảo. Nếu quan sát những vật thể có hình khung xương trong tự nhiên và các kiến trúc phỏng sinh học áp dụng nguyên lý khung xương, chúng ta sẽ rút ra được kết luận rằng: chúng có đặc điểm khớp nối không gian rất vững chắc, và sự phối hợp hình và nền của chúng mang lại sức sống đầy biểu cảm.Các hình từ 3-10 đến 3-13 là một chuỗi ảnh chụp cho thấy những điểm tương đồng thị giác rất rõ giữa cấu trúc khung xương trong tự nhiên và cấu trúc khung xương trong kiến trúc.

H.3-10

H.3-11

Bộ cuống của nhánh cây Trinh nữ (H.3-10) tạo thành một chiếc lồng ôm lấy không gian giống như mái vòm có gọng trong công trình kiến trúc. Tương tự, bản vẽ thiết kế cho Dự án Sternkirche (H.3-11) cũng có bộ khung với đặc điểm đường nét xác định không gian khúc chiết, cho thấy khả năng chịu lực của các nhánh mang giúp cho công trình có thể bền vững như thế nào. Ở mái vòm hình quạt lộng lẫy trong nhà nguyện của Trường Cao đẳng Hoàng đế, Cambridge (H.3-12), lối tạo hình đường nét hoặc khung xương có lẽ đã đạt tới mức độ phức tạp cao nhất. Giống như một mạng lưới lớn bằng đá, phong cách kiến trúc với các cột trụ cùng những đường xà hình gân ken dày gây ấn tượng mạnh, song đồng thời cũng tạo ra sự chuyển động nhịp nhàng của không gian. Về mặt cấu trúc, các mạch đá của mạng lưới [xà gồ hình gân]  trên mái vòm có khả năng chịu lực rất lớn, và do đó, tạo nên sự ổn định và độ bền của công trình.Có thể nói các cấu trúc cuống, gân, đường - tất cả đều có bề mặt thanh mảnh - có tiềm năng chia cắt không gian sinh động hơn hẳn những hình thể kiểu mảng khối. Đó cũng là khả năng biểu cảm và xác định không gian của các hình khung xương. Hãy quan sát bức Sự thăng hoa của tinh thần của David Herschler (H.3-14).

H.3-12

H.3-13

Tiếp theo, cố gắng hình dung xem ấn tượng của bạn sẽ ra sao khi các nhánh khung xương trong bản thiết kế Nhà thờ của Niemeyer (H. 3-13) thay đổi và kiến trúc lúc này mang những phẩm chất điêu khắc giống như bức Sự bay cao trong tinh thần?Phần đầu chương I đã đề cập tới những nguyên lý cấu trúc gắn liền với kiểu bề mặt mở rộng ra trong không gian - mang tính chất khung xương hoặc mảng khối - chi phối [nhận thức] tri giác về hình tượng hay vật thể. Nguyên lý cấu trúc của những hình thái khung xương kiểu lồng hay khung gọng - nền tảng của bất kỳ sự mở rộng của lớp vỏ nào vốn bị quy định bởi một cơ cấu khung cứng hoặc “giống như xương” (trong đó mỗi một đường nét thành phần đều chịu ảnh hưởng của các đường nét thành phần khác: nhánh tỳ vào nhánh,  thanh xà tỳ vào thanh xà) - tạo ra đặc tính cứng kiểu hộp. Chính vì thế, trong bức Sự trình bày giải phẫu một con hổ (H. 3-15) của George Stubb, ta thấy lộ rõ chiếc lồng bằng giẻ xương sườn; xương cốt và cơ bắp của các chi cũng hiểu lộ bên dưới lớp da. Liệu hình vẽ này của Stubb có điểm nào tương đồng với nhà thờ ở H.3-16 không? Bộ khung có hình khung xương của công trình kiến trúc rõ ràng có đặc điểm giống như chiếc lồng giẻ xương sườn của con hổ: Cơ cấu khung gọng với những đường gờ cứng cáp có khả năng chịu lực rất tốt, do đó, cho phép nâng đỡ các lớp kính (hay bất kỳ vật liệu nào) bên trên hay neo giữ phía dưới.Về cơ bản, các hình thể khung xương có được sức sống biểu cảm là nhờ cấu trúc nếp gấp kép: không gian được định hình tốt cho phép chúng ta cảm nhận được các cung bậc cảm xúc khác nhau, từ yên tĩnh tới gấp gáp; ngoài ra, các bề mặt tuyến tính bản thân chúng vươn vào không gian mạnh mẽ, gợi những cấp độ khí vận nhanh chậm khác nhau, do đó cũng làm tăng thêm ấn tượng kịch tính.Bản thân “đặc tính mỏng manh” tự nó đã hàm chứa tính biểu cảm. Những cụm từ “hốc hác”, “hao gầy”, hay “mảnh mai” đều có thể gợi lên trong trí tưởng tượng những cảm xúc nhất định. Khi mô tả ai đó bằng những cụm từ này, rất dễ nhen lên cảm giác thương cảm, lo lắng, ái ngại, lẻ loi; với các sự vật cũng vậy, khi được mô tả kèm bằng những cụm từ này đều gây ra phản ứng tương tự - dù có thể không mạnh mẽ bằng – bắt nguồn từ dự cảm về tính mong manh, dễ tổn thương, không bền chặt, và yếm thế. Khi Alberto Giacometti xử lý hình người trong bức Người đàn ông đang chỉ (H. 3-17) giống những cái que, ông đã giảm thiểu tính vật chất của cơ thể tới mức chỉ còn là những đường nét hình khung xương. Trong lịch sử mỹ thuật, chỉ có vài trường hợp hình thể con người đã được tiết giảm tới độ như vậy.

H.3-14

H.3-15

Mặc dù điêu khắc Etruscan từ thế kỷ thứ VI và VII trước công nguyên cũng đã có sự bóp méo tương tự, ví dụ như trong khi xử lý các ý niệm về ma quỷ hay thần linh thay vì thân thể con người, các tác phẩm trông vẫn có vẻ vạm vỡ hơn so với tác phẩm này của Giacometti. Do đó, so với hình thể mảng khối thì hình thể khung xương có khả năng biểu đạt những cảm giác siêu hình tự nhiên hơn. Hãy nhìn kỹ lại bức Nghi lễ cho chuyến đi của Roszack ở H. 3-6 rồi thử hình dung xem nếu nó đầy đặn hơn, vạm vỡ hơn thì ấn tượng của bạn sẽ thay đổi ra sao.Trước khi tìm kiếm và tuyển chọn những mẫu vật có hình khung xương để dùng trong Bài tự luyện, bạn nên tự làm quen với một số nét đặc trưng cơ bản của các hình dáng và vật thể được phân loại thành các kiểu mẫu khung xương như sau:1. Khác những vật thể có mảng khối, vật thể có khung xương bao gồm một hoặc nhiều nhánh mà bề mặt của chúng thanh mảnh và nằm rải rác khi chúng vươn vào trong không gian.2. Trong trường hợp vật thể có nhiều nhánh, những liên kết có thể bị phân ra thành từng đoạn trong cả một “hệ thống được nối bằng khớp”, hoặc được chia làm hai nhánh trong một “hệ thống liên tục” chảy tràn tự do.

H.3-16

H.3-17

3. Tính chất đường/nét của vật thể định ra khoảng trống nó chiếm hữu với các đặc điểm nổi bật do có các nhánh vươn ra. Vì vậy, trong vật thể có hình khung xương, hình thể và không gian có một mối quan hệ bổ sung không thể chối cãi, bởi vì có nhận thức được hình tượng mới lĩnh hội được không gian, và có nhận biết được không gian mới lĩnh hội được hình tượng.4. Nhờ vẽ, ta có thể phân tích sơ bộ một vật thể với một cấu trúc khung xương; sử dụng một hệ thống các đường/nét giống như chụp bằng tia X để thể hiện các tỷ lệ độ dài, hướng và kiểu vận động, cùng các hình thức liên kết của chúng.5. Trạng thái đều đặn hoàn hảo trong một hình thể khung xương sẽ có xu hướng tạo nên một cấu trúc tĩnh và có vẻ cơ học. Mặt khác, khi các bộ phận đa dạng đến mức đủ để làm lệch sự cân bằng thì sẽ dẫn đến một cấu trúc hữu cơ sinh động, cuốn hút cái nhìn và tâm trí của người quan sát, dẫn tới cảm xúc dâng trào.6. Chúng ta nhận ra được từng đơn vị cấu trúc trong một hình thể chỉ khi thấy rõ được từng nhánh riêng biệt trong một tổng thể; khi ta không nhận thấy một nhân tố xa lạ trong những vấn đề như nhịp điệu có tỷ lệ, sự vận động định hướng, hay những hệ thống liên kết và khi vật thể rõ ràng đã phát triển đúng theo cách đó - thay vì được sắp xếp một cách nhân tạo (phi tự nhiên) từ một loạt các bộ phận - lúc đó ta buộc lòng phải thừa nhận rằng: hình thể có một sự thống nhất về cấu trúc.

(còn tiếp)

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 3/2016)