Họa sỹ Lê Lam - Một thời không thể quên
Họa sỹ Lê Lam đã sống với nghề suốt cuộc đời và nghệ thuật của ông gắn với một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc. Là người tham gia cả hai cuộc khách chiến chống Pháp và chống Mỹ, họa sỹ Lê Lam thể hiện tình yêu quê hương đất nước bằng tinh thần của người chiến sỹ và khả năng sáng tạo của người nghệ sỹ. Có thể nói, họa sỹ Lê Lam là một trong những người trung thành trọn đời với đề tài chiến tranh cách mạng, trong đó mảng để tài kháng chiến chống Mỹ là quan trọng nhất. Bởi đó là những ký ức của chín năm ông đã sống và sáng tạo trong bão lửa chiến tranh ở chiến trường miền Nam. Những cảm xúc một thời dường như chưa hề vơi trong ông, không chỉ luôn là cảm hứng sáng tạo mà còn giúp ông vượt qua bao khó khăn trong cuộc sống sau chiến tranh.
Họa sỹ Lê Lam
aLê Lam, Má Bến Tre, sơn dầu.ST. Bảo tàng Bến Tre
Họa sỹ Lê Lam tên thật là Vũ Quốc Ái, sinh năm 1931 tại Hải Bối, Đông Anh, Hà Nội. Ông tham gia kháng chiến chống Pháp, được học tại Trường Mỹ thuật Kháng chiến do họa sỹ Tô Ngọc Vân làm Hiệu trưởng ở Chiến khu Việt Bắc. Ông luôn nhớ những chỉ dạy của họa sỹ Tô Ngọc Vân, người thầy mà ông luôn kính phục ở nhân cách và tài năng. Những chỉ dẫn về hình họa của thầy đã theo ông trong suốt cuộc đời sáng tạo nghệ thuật của họa sỹ Lê Lam.
Năm 1958, họa sỹ Lê Lam được Nhà nước cử đi học tại Đại học Mỹ thuật Quốc gia Kiev, Liên Xô cũ. Đây là cơ hội để ông tiếp cận với di sản nghệ thuật thế giới, được hoàn thiện và nâng cao trình độ chuyên môn. Sau khi tốt nghiệp, trở về nước (1964), tháng 01 năm 1965 ông đã tổ chức triển lãm cá nhân đầu tiên tại số 10 Hàng Đào, Hà Nội với 114 tác phẩm và ký họa. Triển lãm được các nhà chuyên môn đánh giá cao, đặc biệt là tranh màu nước. Bộ tranh Từ tuyến đầu Tổ quốc gồm hai mươi bức đã thể hiện tinh thần yêu nước của người nghệ sỹ. Sự đón nhận nồng nhiệt Triển lãm của công chúng càng thôi thúc ông đi ra chiến trường, bởi khi còn học tại Kiev ông đã “muốn làm một cái gì đó” cho cuộc kháng chiến của dân tộc. Ông muốn trực tiếp tham gia kháng chiến, trực tiếp ghi chép ký họa tư liệu để vẽ tác phẩm có hồn, có cảm xúc và đi vào lòng người. Hơn nữa, phong trào đầu tranh chống Mỹ của nhân dân miền Nam đang ngày càng lớn mạnh nên họa sỹ Lê Lam đã tình nguyện vào Nam và từ chối đi Liên Xô làm luận án Phó Tiến sỹ. Tháng 11 năm 1965 ông bắt đầu tập trung tập huấn ba tháng trước khi đi. Ngày 3 tháng 2 năm 1966, họa sỹ Lê Lam - trưởng Khoa Đồ họa Trường Mỹ thuật Công nghiệp đã khoác ba lô lên đường đi chiến trường, bỏ lại sau lưng người cha già, người vợ trẻ và hai con nhỏ. Trong lòng ông cảm thấy vui vì đã toại nguyện ước mơ sẽ được sống, sáng tác giữa chiến trường góp một phần nhỏ bé vào sự nghiệp lớn lao của dân tộc.
Lê Lam, Tranh cổ động Bảo vệ Chánh quyền Nhân dân! ST. Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
Sau ba tháng hành quân dọc Trường Sơn, tháng 5 năm 1966 ông mới về đến Trung ương Cục Miền Nam đóng tại Tây Ninh, gần biên giới Campuchia. Những khó khăn thiếu thốn trên đường hành quân vào Nam không làm ông chùn bước, cảm xúc sáng tác vẫn tuôn trào trên những ký họa về phong cảnh núi rừng hay những sinh hoạt của bộ đội, thanh niên xung phong.
Những năm tháng hoạt động ở Phòng Hội họa Giải phóng, họa sỹ Lê lam đã cùng các họa sỹ Huỳnh Phương Đông, Thái Hà, Cổ Tấn Long Châu… chịu trách nhiệm đào tạo các họa sỹ để đáp ứng yêu cầu của chiến trường. Ông được phân công trực tiếp phụ trách giảng dạy các học viên mảng ký họa, màu, khắc gỗ và tranh cổ động tại Trường Văn nghệ Giải phóng. Cũng như thầy Tô Ngọc Vân trong kháng chiến chống Pháp, họa sỹ Lê Lam đã hết lòng vì những học trò của mình. Ông rất nghiêm khắc nhưng tận tụy hướng dẫn các học viên từ việc bám thực tế, kỹ càng khi làm phác thảo khi ký họa hình và phối màu. Thế mạnh của họa sỹ Lê Lam ở hình họa, chất liệu màu nước đã giúp học viên nhanh chóng nắm bắt kiến thức cơ bản về hình, màu, kỹ thuật làm tranh khắc gỗ.
Lê Lam, Hành quân, màu nước,13x30cm,1966
Ngoài việc dạy học họa sỹ Lê Lam còn cùng anh em thực hiện những nhiệm vụ phục vụ chiến trường cấp bách, tự lo cuộc sống sinh hoạt với bao thiếu thốn. Đây là một thử thách lớn đối với một người vừa được sống ở Liên Xô với điều kiện tương đối đầy đủ về vật chất. Nhưng mục đích đi chiến trường của ông là được đi khắp các địa phương vùng Nam Bộ ghi chép không khí nóng bỏng của chiến trường. Ông mau chóng sắp xếp thời gian đi thực tế để vẽ. Từ tháng 7 năm 1966 ông bắt đầu đi Long An, lúc đó là vùng đang đấu tranh sôi động nhất. Chỉ trong hai tháng sống cùng những người nông dân Nam Bộ, Lê Lam đã có hơn 200 ký họa. Là người được học bài bản và có năng khiếu tạo hình, cảm xúc luôn dâng trào khi gặp những gương chiến đấu anh dũng nên đây là bộ ký họa chân dung rất sống động. Các ký họa chân dung đầu tiên ông vẽ Xã đội trưởng Tám Ngọt đến chị Tư Cào, Anh Hai Điểm, Em Đèo, má Ba, Má Bẩy, Má Chín… đều được trưng bày cho mọi người xem và ai cũng có thể góp ý. Họ đã để lại trong lòng họa sỹ một tình cảm đặc biệt mà suốt đời ông khổng thể nào quên. Họ là những người rất kiên cường trong đấu tranh, nhưng thật bình dị, dịu dàng trong cuộc sống đời thường. Họa sỹ Lê Lam có biệt tài trong khắc họa chân dung, chỉ cần một vài nét phác họa ông đã thể hiện được cái chất của nhân vật rất Nam Bộ, nhưng cũng rất riêng tư. Hình ảnh của họ đã được ông tái hiện trong nhiều tác phẩm sơn dầu cho Bảo tàng tỉnh Long An trong thập niên cuối cùng của thế kỷ XX.
Lê Lam, Chèo thuyền, màu nước, 24.5x16cm,1966
Từ đó, ông thường xuyên đi các địa phương để ghi nhật ký bằng các ký họa. Nỗi thất vọng và đau đớn trước cảnh rừng dừa bị bom Mỹ tàn phá, những thân dừa bị chặt ngang, xẻ dọc, chẳng có cây nào nguyên vẹn là lời tố cáo tội ác của giặc Mỹ đã khiến ông thể hiện ngay ký họa Rừng dừa bị tàn phá. Hình ảnh này đã ám ảnh ông để rồi những năm 1980, ông đã thể hiện trong tác phẩm của mình cho Bảo tàng tỉnh Long An. Để ghi nhận những đóng góp trong những năm kháng chiến, những cống hiến về nghệ thuật cho các địa phương, họa sỹ Lê Lam đã vinh dự được trao Giải thưởng văn học nghệ thuật Nguyễn Thông của tỉnh Long An năm 2002, Giải thưởng Nguyễn Đình Chiểu về văn hoặc nghệ thuật của tỉnh Bến Tre, năm 2014.
Đi đến đâu vẽ đến đó, triển lãm đến đó cho đồng bào và chiến sỹ cùng xem, động viên tinh thần chiến đấu và khích lệ hào hứng sáng tác. Các gương chiến đấu anh dũng của phong trào Đồng Khởi Bến Tre đã lần lượt hiện lên trong các ký họa của họa sỹ, như Má Hai, Má Hai Tặng, Má Tư, Chiến sỹ biệt động, Anh Năm Châu Công, anh Ba Đào, Bộ đội Thu Hà, Má Ba An Thạnh, Bác Hai Hùng, Út Tiên - giao liên, Bà Tư Thé, Má Năm, Bác Ba Cừ, Lão đồng chí Sáu… Họa sỹ còn nhớ như in những chiến công, những kỷ niệm của từng người. Dù đã gần 90 tuổi, trí nhớ đã giảm nhiều lắm, nhưng lạ thay, những gì thuộc về miền Nam trong ký ức của ông hầu như không phai. Ông có thể nói các chi tiết như thời gian, tên người trong ký họa, bối cảnh sáng tác… khi nhìn thấy bất kỳ một bức ký họa chân dung nào. Ông có thể kể hàng chục lần vẫn y một nội dung về việc vẽ các tranh đã bị giặc cướp như Má ơi nóng quá, Dừng lại, Dân tộc Việt nam chưa bao giờ chịu khuất phục và Quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược bằng sơn Bạch Tuyết trên tôn kẽm tố cáo tội ác của Mỹ và khẳng định ý chí độc lập của dân tộc Việt Nam. Nhiều tranh cổ động nổi tiếng ra đời trong những năm này. Thực hiện nhiệm vụ mà Bác Hồ đã giao cho văn hóa nghệ thuật cách mạng là: “động viên tinh thần và lực lượng kháng chiến kiến quốc của dân”… nêu rõ những thành tích kháng chiến kiến quốc vĩ đại của ta cho thế giới. Tuy thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền giáo dục, song tranh cổ động của họa sỹ Lê lam đã có tiếng nói riêng, bởi ông đã dùng những hình tượng nghệ thuật giàu ý tưởng sáng tạo, gần gũi với nhiều tầng lớp nhân dân… Tranh cổ động có mặt ở khắp các chiến trường Miền Nam, tác động đến nhiều mặt tình cảm của con người như Bảo vệ Chánh quyền Nhân dân, Không đội trời chung cùng giặc Mỹ cướp nước và tay sai bán nước, Tổ Quốc đang kêu gọi chúng ta lên đường đánh thắng hoàn toàn giặc Mỹ xâm lược, Phong trào Đồng Khởi Bến Tre… những tranh cổ động của ông với những đường nét khỏe, mạnh mẽ đã gây ấn tượng sâu sắc về lòng căm thù giặc, khí thế tiến công hừng hực, tinh thần đấu tranh anh dũng của quân và dân ta ở miền Nam. Trong đó bức tranh áp phích Bảo vệ chánh quyền nhân dân đã được in hàng chục vạn bản truyền đi khắp miền Nam, miền Bắc và ra cả thế giới để tuyên truyền cho Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam. Hình ảnh cô gái trẻ khoác súng trên vai, tự tin bước đi thật đẹp. Đó cũng là hình ảnh của bao nữ bộ đội, thanh niên xung phong trong kháng chiến.
Lê Lam, Chân dung má Năm, màu nước,1967
Chị Tư Cao, màu nước, 16x23,5cm, 1968
Gia tài của ông hơn 8 năm sống ở chiến trường miền Nam, Campuchia là hơn ba ngàn ký họa và phác thảo. Họa sỹ Lê Lam đã sống và sáng tác tại chiến trường với bao kỷ niệm, bao lần tưởng sẽ nằm lại mãi trong lòng đất vẫn in đậm trong ký ức của ông cho đến tận bây giờ. Khi nghe và xem hình ảnh ông trở lại để tìm và gặp được những người xưa trong chân dung thời chiến thật xúc động. Lần nào cũng vậy, ông không kìm chế được những giọt nước mắt mừng vui. Ký ức của những năm ấy đã luôn thôi thúc ông tiếp tục sống, sáng tác để có thể nói lên một phần của một thời hào hùng ấy, để không quên những con người đã sống, hy sinh vì ngày hôm nay. Sau năm 1975, Kho tư liệu ký họa và những tình cảm đã giúp họa sỹ Lê Lam cho ra đời rất nhiều tác phẩm với đề tài về miền Nam trong những năm tháng chống Mỹ như Má Bến Tre, Dừng lại, Bến Tre Đồng khởi, Đội quân tóc dài, Đường mòn Hồ Chí Minh… Họa sỹ Lê Lam không thể nào quên hình ảnh thiên nhiên Nam Bộ bị tàn phá, nỗi đau của đồng bào miền Nam trong những năm chiến tranh khốc liệt. Hình ảnh một bà má miền Nam đang đi giữa vườn dừa tan hoang vì bom đạn cày xới trong bức tranh Má Bến Tre chỉ là một trong hàng vạn bà má miền Nam mà ông đã gặp, tiêu biểu như Má Ba ở An Thạnh, Mỏ Cày, Bến Tre mà họa sỹ đã ký họa chân dung ngày đó. Má Ba là người tận tình nuôi dấu cán bộ, bộ đội trong căn nhà bằng lá dừa nước ven sông. Chỉ trong một năm mà Má đã mất chồng, con gái và con rể, nhưng má vẫn kiên cường chịu đựng và đấu tranh. Năm 2000 họa sỹ Lê Lam đã về thăm và cuộc gặp gỡ thật xúc động. Đánh giá cao tài năng và sáng tác của ông, năm 2016, hai tác phẩm Má Bến Tre, tranh sơn dầu sưu tập Bảo tàng Bến Tre và tranh cổ động Bảo vệ Chánh quyền Nhân dân, sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã được Chủ tịch nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật. Đây là sự ghi nhận của Nhà nước, nhân dân về sự nghiệp lao động nghệ thuật của ông, góp phần vào công cuộc giải phóng miền Nam và thống nhất đất nước.
M.T.C
Tài liệu tham khảo:
Hội Mỹ thuật TP.HCM (2012), Kỷ yếu kỷ niệm 50 năm từ Phòng Hội họa Giải phóng đến Hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, NXB Văn hóa-Văn nghệ, TP.HCM 2012.
Trần Khánh Chương (2017), Hội Mỹ thuật Việt Nam - 60 năm xây dựng và phát triển, Nxb Mỹ thuật, HN.2017.
