“Kho báu từ con tàu đắm ...” nhấn chìm sự nghiệp của Hirst?

Damien Hirst không xa lạ gì với giới mỹ thuật đương đại thế giới. Ông là tác giả của các sắp đặt từ xác động vật ngâm trong bể phoóc-môn, của pho tượng đầu lâu nạm kim cương, hay các tranh bướm. Mới đây, tại PALAZZO GRASSI, Venice, Ý, Hirst vừa khai trương một triển lãm hoành tráng nhan đề “Treasures from the Wreck of the Unbelievable” (tạm dịch: “Kho báu từ con tàu đắm Phi Thường”) được ông chuẩn bị kỹ lưỡng và quảng bá ồn ĩ trong nhiều năm trời. Triển lãm kéo dài từ 9/4 đến 3/12/2017, và tất nhiên, không liên quan gì tới Venice Biennale 2017, nhưng rất có thể triển lãm của Hirst là điểm thu hút du khách tới Venice trong những tháng nghệ thuật mùa hè năm nay. Nhưng chất lượng nghệ thuật của “trận đánh lớn” này của Hirst có thực sự “phi thường” không? Khác với nhiều bài báo tung hô cuộc triển lãm này, dưới đây là ý kiến của phê bình gia Alastair Sooke đăng trên tờ The Telegraph, tháng 4/2017 phê phán chất lượng cũng như giá trị nghệ thuật của cuộc triển lãm tốn kém và được quảng cáo ầm ĩ này.

* * *

Sau nhiều tháng đồn đại, và cả những cường điệu giàu kịch tính, ‘trận đánh lớn’ của Hirst cuối cùng đã khai hoả ở Venice - và, trời đất ơi, sao hoành-tá-tràng thế !

Với 190 tác phẩm được trưng bày trong không gian rộng tới 54.000 feet vuông (chính xác là 5016,76 m2), “Kho báu từ con tàu đắm Phi Thường” - tên triển lãm - được bố trí tại hai địa điểm: bảo tàng Palazzo Grassi bên kênh Lớn (Grand Canal) và Punta della Dogana - nhà hải quan cũ của thành phố. Cả hai nơi này đều thuộc sở hữu của tỷ phú người Pháp François Pinault, một nhà sưu tập các tác phẩm của Hirst lâu năm.

Trọng tâm triển lãm nhằm mang lại một trải nghiệm bí ẩn kiểu hiện thực huyền ảo qua những câu hỏi sâu sắc về sự thật và ảo tưởng, thực tế và huyền thoại, hoài nghi và đức tin – thông qua lối kể chuyện bằng tác phẩm của Hirst xoay quanh câu chuyện về nhân vật Amotan giàu có ngoài sức tưởng tượng, tương truyền sống vào thế kỷ I và II sau CN. Tương truyền, Amotan - một nô lệ được trả tự do, tích lũy được một khối tài sản khổng lồ và sưu tầm đủ loại tuyệt tác nghệ thuật. Một ngày kia, Amotan chất 460 tấn báu vật với hàng trăm đồ quý nhất trong kho báu của mình lên một con thuyền khổng lồ mang tên Apistos (tiếng Hy Lạp là “Phi Thường”) rồi dong buồm hướng về Đền Mặt trời. Thật không may, con tàu Phi Thường gặp nạn ở bờ biển Đông Nam Phi khiến toàn bộ kho báu trên tàu đã bị chôn vùi dưới đáy biển.

Triển lãm của Hirst là câu chuyện hư cấu kể lại “quá trình trục vớt đồ cổ từ xác tàu đắm” và những “hiện vật“ cũng hư cấu nốt. Có những video giới thiệu cảnh quay một chiếc thuyền, được hỗ trợ bởi một cần cẩu lớn, như thể đang trục vớt các tác phẩm nghệ thuật từ con tàu Amotan tại nơi bị đắm.

Tất nhiên, không mất nhiều thời gian du khách có thể nhận ra rằng toàn bộ câu chuyện phức tạp được Hirst dựng lên này quá lộn xộn và có kết thúc ngớ ngẩn. Vâng, trong triển lãm có những cái tủ, giống như trong các viện bảo tàng trứ danh, trưng bày những dãy xu bằng vàng và các đồ trang sức, bình gốm bị ăn mòn hay các vũ khí han gỉ bởi nước biển. Các tờ giấy thuyết minh giả-khoa học đính kèm giải thích một cách trịnh trọng những truyền thuyết hoang đường dựng nên câu chuyện kho báu nghệ thuật Amotan, nhưng lộ liễu, và toát lên bầu không khí bịp bợm, gian trá. Ví dụ, pho tượng đồng Nữ Nhân Sư bán khỏa thân trong bộ đồ ren rách rưới bó sát dắt theo một quái thú đáng sợ - không thể là thứ ý phục phổ biến ở vùng Tiểu Á dưới thời Đế chế La Mã được. Ở chỗ khác, người xem bắt gặp một tảng thạch lịch Aztec giả, đúc bằng đồng, cho dù vụ đắm con tàu gỗ dài 60 m của Amotan xảy ra chí ít cũng 1000 năm trước khi người Aztec thống trị vùng đất Trung Mỹ cổ đại Mesoamerica.

Những tác phẩm điêu khắc với các nhân vật hoạt hình kiểu Disney, có cả chó Goofy và chuột Mickey, hay pho tượng đồng tạc một người béo ục -  một nguyên lão giống hệt chân dung Hirst, đều hài hước một cách phản cảm.

Bên bờ biển, trước Bảo tàng Punta della Dogana, một pho tượng lớn mô tả một người đàn ông đang cưỡi trên lưng ngựa bị một con rắn biển khổng lồ tấn công bằng đá cẩm thạch Carrara (một vật liệu nổi tiếng được Michelangelo ưa chuộng), gợi cho du khách liên tưởng tác phẩm điêu khắc cổ bi tráng “Laocoön và các con trai” ở Vatican. Nhưng trên thực tế, nó là một thứ bắt chước rởm rít quá lố. Những bề mặt vô hồn, những cảm xúc ngớ ngẩn và những chi tiết quá cường điệu.

Trên thân rất nhiều tác phẩm trong triển lãm đều có những khối u giả san hô. Chúng là các bướu xốp được patin hóa bằng các màu sắc ưa nhìn, lộ nhiều tiểu xảo đậm chất thủ công mỹ nghệ mà ít tính nghệ thuật.

Trong các gian trưng bày nhái phòng trưng bày bảo tàng, du khách chứng kiến các sản phẩm nhái lại các hiện vật khảo cổ một cách cầu kỳ, đắt tiền: những chiếc vòi bạch tuộc bằng vàng, bạc, đá malachite, và thủy tinh pha lê; những phiên bản đồng sơn màu của những vỏ sò khổng lồ; một pho tượng bán thân bằng đá cẩm thạch đỏ của một nàng công chúa theo phong cách Ai Cập quyến rũ, được trang trí bằng đá mã não và vàng lá; một pho tượng phật bằng ngọc bích; một tượng bán thân của thần Neptune màu xanh tạc từ ngọc lưu ly; những chiếc chuông đồng và những con khỉ vàng; những tượng bán thân “Hy Lạp” giống búp bê Barbie bị tùng xẻo; sọ ngựa một sừng; bọ cạp trang sức khảm ngọc trai, đá hồng ngọc và ngọc bích. Rất nhiều thứ lặt vặt, đồ chơi, đồ trang sức rẻ tiền như thế đã được nhân bản hàng loạt với các chất liệu khác nhau và kích thước khác nhau, giống như những món hàng xa xỉ trên thị trường nghệ thuật.

Tất cả mớ hỗn độn này, kể cả những tạo hình lạ mắt như trong bức tượng “Chiến binh và gấu”, đều ngớ ngẩn đến mức ‘cười không nhặt được mồm’. Các kênh thẩm mỹ sến rởm của triển lãm này, thực ra Jeff Koons đã làm từ những năm 1988, hoá ra chỉ là sự thêm thắt và tô vẽ mà thôi.

Choán gần hết sảnh lớn của bảo tàng Palazzo Grassi là pho tượng quỷ Demon bằng đồng cao 18m, một kiểu “Tượng khổng lồ đảo Rhodes” (Colossus of Rhodes)  trong bộ điệu của “Quỷ Flea” của [họa sỹ William] Blake (ít nhất thì với kích thước đồ sộ, bức tượng cũng đem lại sự hài hước nào đó). Thật khó hình dung nổi chi phí đúc những pho tượng khổng lồ như thế này – đặc biệt khi kết quả lại là con số không, với những bề mặt rộng, đơn điệu, nhẵn lỳ và không hề có đặc điểm.

“Quỷ Demon cầm bát” vẫn chưa phải là tác phẩm điêu khắc kỳ quặc nhất trong triển lãm. Một tác phẩm bằng đồng khủng khiếp được tác giả đặt tên là “Metamorphosis” (Hoá thân) - một cái đầu của một con ruồi được ghép với cơ thể mập mạp của một người đàn bà, được bọc trong một tấm vải choàng cổ điển. Nhưng tồi tệ nhất phải là nhóm tượng “Andromeda và quỷ biển”, được bày trên tầng hai của bảo tàng Palazzo Grassi. Từ trong lòng quái vật bằng đồng màu xanh da trời này, nhô lên một con cá mập khổng lồ, trông tựa như một dương vật, sẵn sàng xơi tái nàng công chúa thần thoại đang bị xiềng vào vách đá. Từng bị tai tiếng với tác phẩm cá mập hổ, có lẽ động vật biển này chính là một bức chân dung tự hoạ nữa của Hirst. Thật kinh khủng.

Với chi phí khổng lồ, phô trương, triển lãm này rõ ràng rất lãng phí và không thích hợp trong thời kỳ bất ổn và ngày càng có sự chênh lệch giàu nghèo như hiện tại. Thật không khó kết nối hình ảnh của một Amotan giàu nứt đố đổ vách, như giới thiệu của triển lãm, với Hirst, cũng là một nhà sưu tập giàu sụ - một so sánh mà Hirst rất sốt sắng đón nhận. Du khách bị tra tấn liên tục bởi tính tàn nhẫn của triển lãm này, và tệ hại hơn nữa, lại rất buồn tẻ. Sự ám ảnh với những cốt chuyện hư cấu và câu chuyện kể bằng các hiện vật tốn công tốn của nhằm đạt được một cảm xúc thực nào đó cuối cùng đều đã phản tác dụng. Nghệ thuật đương đại đâu phải như thế này?

Nói cho công bằng, trong triển lãm này cũng có những bừng sáng của sự lanh trí, những khoảnh khắc bộc lộ kỹ thuật, và một tầm tưởng tượng, mà về lý thuyết, có vẻ quyến rũ. Song có một sự thật là kể từ khi tổ chức cuộc triển lãm Freeze, năm 1988, một triển lãm ra mắt nhóm YBA (Những nghệ sỹ trẻ Anh), Hirst đã cho thấy ông là nhà quảng cáo và tổ chức đại tài hơn là một nghệ sỹ lớn. Triển lãm này càng chứng tỏ phong cách thị giác chủ đạo lỗi thời của Hirst: một phong cách rởm rít hậu hiện đại Po-Mo của những năm 1980. Cuộc triển lãm này là màn trình diễn hội chợ đầy tính mị dân. Rốt cuộc, “Kho báu từ con tàu đắm Phi Thường” chỉ thể hiện khả năng tài chính “phi thường” của tác giả và những nhà tổ chức. Những hiện vật trưng bày hoá ra chỉ là đồ rởm rít khoác áo “nghệ thuật cao” trong một một trò điên ngoạn mục, cồng kềnh và hoàng tráng chỉ để cho thấy sự nghiệp của Hirst rất có thể đang chìm.

Hàm Phong lược dịch

(Nguồn: The Telegraph, 6/4/2017)