Khúc bi tráng - tác phẩm của Phan Gia Hương

Đã lâu rồi tôi mới có một cảm xúc rõ rệt khi đứng trước một tác phẩm... đó là sự xúc động, sự cảm nhận sâu sắc dòng đời trong cõi nhân gian. Đây có thể coi là một câu chuyện lịch sử chiến tranh xúc động, được kể theo tính chất “thực hư đan xen” dưới một sắc màu tâm linh liêu trai, có tính huyền thoại.Khúc bi tráng là một tổ hợp điêu khắc sắp đặt. Chất liệu bao gồm đầy đủ các yếu tố vật chất tạo nên vũ trụ như: đồng, inox (kim), gỗ (mộc), nước (thủy), lửa (hỏa), thổ (đất, đá).Phan Gia Hương tâm sự “hình như chị mắc nợ với cuộc chiến này…” bởi trong tâm thức chị những hình ảnh ấy luôn hối thúc chị phải sáng tác những tác phẩm như thế, như thế. Đầu cứ nghĩ, tay cứ làm, tất cả đều nhịp nhàng như đã được sắp sẵn. Ý tưởng về tác phẩm cứ dần dần hiện lên, kết nối liên hoàn. Vũ trụ vô tận, ẩn chứa muôn vàn bí mật. Dòng thời gian cứ trôi, thiên biến, vạn hóa, không bao giờ có thể quay ngược trở lại. Tất cả những gì đã qua sẽ chỉ nằm trong miền ký ức. Nhưng trong dòng thời gian ấy, ở một khoảnh khắc nào đấy nó sẽ có những dấu mốc đặc biệt mang tính lịch sử.

Khúc bi tráng (trích đoạn)

Dòng thời gian vẫn chảy nhưng sẽ ngưng đọng lại dấu mốc ấy trong miền ký ức, tạo thành những điểm nhấn. Dòng thời gian ở đây đã dừng lại, khắc ghi dấu ấn cột mốc chói lọi của lịch sử Giải phóng miền Nam và thống nhất đất nước năm 1975. Những chi tiết nằm trong khối tạo hình Khúc bi tráng của Phan Gia Hương như các cột đá tượng trưng cho vũ trụ, bà mẹ hay các kỷ vật khác là những chi tiết con người và vật thể đều nằm trong vũ trụ ấy. Tất cả được nằm trong một miền ký ức về thời gian, để kể lại câu chuyện chiến tranh khốc liệt đã từng xảy ra.Tổ hợp sắp đặt này bao gồm ba phần kết hợp. Vượt lên cao là 3 cột trụ hình chữ nhật làm từ đá hoa cương được đặt trên các bệ đá tách rời, mỗi cột cao hơn 2m, bề ngang 60cm, độ dày 30cm.  Nhô ra trên mỗi thân cột phía trên cao là chân dung khuôn mặt một bà mẹ tượng trưng cho ba miền Bắc, Trung, Nam được đúc đồng. Cùng với khuôn mặt khắc khổ là tạo hình những đôi bàn tay nhăn nheo, gân guốc chai sạn của các mẹ do dấu ấn thời gian. Chỉ với tạo hình các bàn tay thôi nhưng Phan Gia Hương đã khắc họa đủ đầy nỗi đau khôn xiết của các Mẹ Việt Nam khi nghĩ về những người con. Đôi bàn tay của Mẹ miền Bắc ôm lấy trái tim, Má miền Nam ôm lấy “núm ruột” mà mình đã mang nặng đẻ đau và cuối cùng là hai bàn tay buông xuống của Mạ miền Trung như một sự chấp nhận mất mát, hi sinh. Trên thân cột chị trổ rỗng vuông, tròn cho khối đá đặc, đặt vào đó những cây nến.

Phan Gia Hương, Khúc bi tráng, tổng hợp, 2015

Các khối rỗng này vừa đạt hiệu quả về tạo hình, vừa như ngọn đèn trái tim của mẹ luôn dõi theo bóng con. Ngang thân trên chiếc cột chính giữa là những thanh inox tròn, rỗng (bên trong) mà theo tác giả giải thích nó tượng trưng cho các khuông nhạc. Chúng sẽ vừa tấu lên bản hùng ca bi tráng về chiến tranh, vừa ầu ơ những bài hát ru thủa ấu thơ mà các mẹ gửi vào miền ký ức cho những người con đã hy sinh. Trên các  ống inox treo những miếng gỗ hình tròn, bầu dục cỡ bằng bàn tay được treo ở nhiều độ cao thấp khác nhau tựa như những nốt nhạc… trên đó có vẽ đôi dép cao su, đồng xu, phong thư, cuốn nhật ký, bi đông nước.v.v. Hai cột đá phía sau cũng được kết nối bởi hai thanh inox và những miếng gỗ treo như thế. Phía dưới chân 3 chiếc cột là một phần bệ đá tách rời nữa. Chúng được tạo hình  một chiếc hồ bán nguyệt nhỏ (tượng trưng), bên trong lòng hồ có khối điêu khắc bằng đồng tạo hình những vật dụng quan trọng nhất gắn với các chiến sỹ: quân phục, mũ tai bèo, đôi dép cao su, chiếc bi đông đang ngập chìm dưới làn nước, bên trên lẫn những cánh bèo và xung quanh là những chú cá nhỏ tung tăng bơi lội.Từ những miêu tả tương đối chi tiết trên có thể thấy Khúc bi tráng của Phan Gia Hương là một tổ hợp điêu khắc có tạo hình  rất hoạt,  bao gồm cả yếu tố tĩnh và động. Ba cột đá, các thanh inox, một số chi tiết khác thuộc thể tĩnh. Thể động cũng không kém phần đa dạng. Mảnh gỗ treo bởi sợi dây cước vào các thanh inox, ngọn lửa cháy, mặt nước xao động và đám bèo dập dờn khi đàn cá nhỏ bơi quanh...Từ một tổ hợp điêu khắc sắp đặt đa chiều, nhiều khối, nhiều chi tiết được diễn giải tưởng đơn giản mà thực ra rất tỉ mỉ. Phan Gia Hương đã kể cho chúng ta một câu chuyện chiến tranh rõ ràng, mạch lạc, hấp dẫn, xúc động bằng những khối hình. Giờ đây... nằm yên dưới làn nước thanh mát là những di vật của người lính như một biểu trưng tâm linh cho chính con người, cho tâm hồn họ… đang yên bình ở trong một miền ký ức xa nơi cõi niết bàn, cực lạc. Bên trên mặt nước là cuộc sống, là ánh sáng, là không khí, là cỏ cây, hoa lá... là dòng thời gian, dòng đời vẫn cứ trôi qua vô tận không ngừng. Khúc bi tráng của Phan Gia Hương là câu chuyện của dòng thời gian, của cõi nhân gian; là câu chuyện về những Mẹ Việt Nam nhân hậu, đảm đang đã sinh thành, nuôi nấng những chiến sỹ anh hùng; để rồi  những chiến sỹ ấy đã xả thân vì đất nước để tạo dựng một tương lai hòa bình và tươi sáng cho dân tộc.Khúc bi tráng là tác phẩm điêu khắc do Nhà nước đặt hàng, thực hiện Quyết định 844/QĐ-TTg ngày 01/6/2011 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án khuyến khích sáng tác và công bố các tác phẩm văn học nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng và nghệ thuật, phản ánh cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, chống Đế quốc Mỹ cứu nước, giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước giai đoạn 1930-1975. Đây là tác phẩm được đánh giá là chất lượng và đúng chủ đề, được làm bằng nhiều chất liệu khác nhau có giá trị nghệ thuật và nội dung tư tưởng sâu sắc…

H.A

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2015)