Ký ức Hà Nội qua ảnh Jonh Ramsden
Không biết John Ramsden đã từng bao giờ đọc bài thơ “Tiếng hát con tầu” của nhà thơ nổi tiếng Việt Nam Chế Lan Viên chưa? Nhưng khi xem triển lãm ảnh cá nhân của ông mang tên “John Ramsden & Hà Nội: Mảnh đất hóa tâm hồn” (từ ngày 19 đến 26/10/2013 tại Nhà triển lãm 29 Hàng Bài, Hà Nội), tôi cứ có cảm giác, dường như John Ramsden đã thật sự “thấm” mảnh đất Hà Nội như những câu thơ đầy da diết của Chế Lan Viên vậy - cho dù ông chỉ sống và làm việc tại đây có 3 năm (từ 1980 đến 1983):
“Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn”
Đến Việt Nam năm 1980, khi đó John Ramsden là một nhà ngoại giao trẻ, giữ cương vị Phó Đại sứ của Đại sứ quán Vương quốc Anh. Cho dù công việc của một nhà ngoại giao chẳng nhàn rỗi gì, nhưng ông vẫn dành thời gian cho loại hình nghệ thuật mà ông yêu thích là nhiếp ảnh - như một sở thích, thú vui tinh thần. Trong vòng 3 năm ở Việt Nam, John Ramsden đã thu vào ống kính của mình một số lượng không nhỏ khuôn hình: 1.800 cú bấm máy. Rời Việt Nam, những thước phim này nằm im trong kho tư liệu cá nhân của ông, cho đến tận 30 năm sau, khi ông quyết định làm triển lãm ảnh cá nhân, nó mới “thức tỉnh” một cách sống động và đầy ắp thông tin.
Được biết, triển lãm này đã từng được John Ramsden đem giới thiệu với công chúng tại sự kiện Những ngày văn hóa Việt Nam tại Copenhagen (Đan Mạch), London (Anh) trong tháng 4 vừa qua. Từ thành công của các triển lãm này, ông đã quyết định mang triển lãm về Việt Nam - là một trong những sự kiện nhân kỉ niệm 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam - Vương quốc Anh.
120 tác phẩm giới thiệu tại triển lãm là sự “tái hiện” sinh động về một Hà Nội trước thời kỳ đổi mới - Hà Nội của “thời bao cấp” đầy khó khăn, dù vẫn chưa hết vết hằn của cuộc chiến tranh, nhưng là một thành phố có “một nhịp tim vẫn đang âm thầm đập” - một thành phố có tâm hồn. Những ai đã sống tại Hà Nội 30 năm trước, khi đến với triển lãm, sẽ cảm thấy như được “sống lại” với thời “tem phiếu”, “xếp hàng” bao cấp của Hà Nội - mới cách đây 30 năm, mà sao thấy xa xưa như “chuyện cổ tích” vậy!
Với John Ramsden, nhiếp ảnh không chỉ là sở thích mà nó còn là cách để ông làm quen với con người, cuộc sống, khám phá cảnh quan thành phố Hà Nội, vốn xa lạ cả về địa lý lẫn văn hóa, phong tục tập quán...
Cứ thế, Hà Nội dần thân quen và hiện hữu trong khuôn hình của John Ramsden qua hình ảnh về Hồ Gươm, cầu Thê Húc, cảnh quan, phong tục, lễ giáo, cuộc sống, sinh hoạt đời thường, những góc phố cổ Mã Mây, Tô Tịch, Đào Duy Từ, Hàng Mắm, Hàng Bạc, những hàng cây, những cột điện, máy nước công cộng, và đặc biệt, những người nghệ sĩ của Hà thành mà khi được nhắc đến, ai cũng thấy tự hào và trân trọng: họa sĩ Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tư Nghiêm, nhà văn Nguyễn Tuân…
Thật dễ hiểu khi vì sao triển lãm đã có sức cuốn hút công chúng đến thế, người nọ bảo người kia, rồi qua báo chí, truyền thông giới thiệu, người ta tìm đến xem triển lãm để tìm, để nhớ, để sống lại với những hoài niệm về một Hà Nội xưa - Hà Nội của thời kỳ bao cấp - trước đổi mới.
Điều kỳ lạ là triển lãm đã gây xúc động mạnh mẽ không chỉ cho những người đã từng sống ở Hà Nội thời kỳ đó, mà còn có sức cuốn hút rất nhiều người trẻ bây giờ. Họ đến để được tận mắt nhìn thấy Hà Nội đã thay đổi, phát triển thế nào? Hà Nội của cha ông mình khi xưa ra sao? Và nhờ có “người chép sử bằng hình” John Ramsden - đã giúp họ thấy được những gì thế hệ đi trước đã từng kể là những điều có thật chứ không phải “chuyện cổ tích”.
Từ triển lãm ảnh “John Ramsden & Hà Nội: Mảnh đất hóa tâm hồn” này, chúng ta cần nhìn lại việc chụp ảnh và lưu trữ tài liệu của các nhà nhiếp ảnh Hà Nội nói riêng, Việt Nam nói chung. Có thể, những năm 1980, đời sống của người dân Hà Nội còn khó khăn, nên các nhà nhiếp ảnh Hà Nội không có điều kiện để chụp lại hình ảnh cuộc sống quanh mình. Hy vọng, ngày nay, ở thời đại số hóa, khi ai cũng có thể dễ dàng sở hữu một chiếc máy ảnh của riêng mình - họ sẽ biết mình cần phải làm gì? chụp cái gì? lưu trữ thế nào? Để 30 năm sau sẽ lại có được không chỉ một mà nhiều triển lãm ảnh qúy giá và đầy ý nghĩa như John Ramsden đã làm cho chúng ta hôm nay.
Bộ sưu tập ảnh Hà Nội của John Ramsden đã được trao giải thưởng “Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội” năm 2013, ông đã đề nghị Ban tổ chức giúp mình dùng toàn bộ số tiền thưởng để làm một việc ý nghĩa với tinh thần “vì tình yêu Hà Nội” để tình yêu Hà Nội của ông tiếp tục được lan tỏa…
Và John Ramsden mong muốn tiếp tục được đem bộ ảnh đi triển lãm các nơi khác như Thành phố Hồ Chí Minh, Pháp, Mỹ... Đồng thời, ông cũng dự định đưa toàn bộ số ảnh Hà Nội mà mình có lên một trang dữ liệu trên mạng để phục vụ cho những người quan tâm nghiên cứu về Hà Nội.
C.T.H
(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số 12/2013)