Lễ phục - Tín hiệu thị giác nhìn từ góc độ truyền thống văn hoá và thương hiệu quốc gia

Giao lưu và truyền thông là một hình thức biểu hiện sớm nhất, quan trọng nhất của văn hoá. Một nền văn hoá đi từ sự tích luỹ đến sự lưu truyền kế tục di sản ngày càng được bồi đắp dày hơn và là nhân tố có ý nghĩa quan trọng hơn trong quá trình phát triển. Trong quá trình giao lưu, con người đến với nhau trên cơ sở của sự không đồng nhất về văn hoá, trên cở sở của cảm xúc về những cái nét “không giống mình” từ đối tượng giao lưu. Tính tương tác sẽ xảy ra giữa những đối tượng trong quá trình giao lưu này. Đối tượng tham gia giao lưu không chỉ dựa vào văn hoá của chính mình mà đồng thời còn phải có kinh nghiệm và hiểu biết về nền văn hoá của đối phương. Chính vì vậy, có thể nói rằng: vấn đề giao lưu, truyền thông là sự ảnh hưởng lẫn nhau, sự chấp nhận những nét đặc trưng riêng biệt của nhau trong quá trình tiếp xúc, giao lưu văn hoá. Con người giao lưu và tiếp xúc với nhau bao giờ cũng trên cơ sở của những nền tảng văn hoá không đồng nhất, đó là tính tất yếu. Chúng ta đang sống trong một khoảng thời gian diễn ra sự giao lưu mạnh mẽ trên mọi phương diện. Xu thế hoá toàn cầu trên mọi lĩnh vực đã như những “cơn lốc xoáy” và cuốn vào trong lòng nó tất cả với sự trợ giúp “đắc lực” của công nghệ truyền thông hiện đại. Chính nhờ vào công nghệ truyền thông hiện đại mà những hình ảnh về văn hoá Việt Nam, đất nước và con người Việt Nam đã đến gần hơn với bạn bè thế giới. Nhưng để hình ảnh Việt Nam có chỗ đứng trong sự thiện cảm của bạn bè thế giới, chúng ta không thể không quan tâm, “chăm chút” cho hình ảnh, diện mạo của quốc gia. Hình ảnh, diện mạo của quốc gia được đề cập đến ở đây chính là tín hiệu, dấu hiệu mang thông điệp về đất nước, con người, văn hoá Việt Nam ra bên ngoài biên giới Việt Nam như là một chiến lược về hình ảnh quốc gia.

Nguyên thủ quốc gia các nước tại Hội nghị APEC Chile năm 2004

Hình ảnh quốc gia là một dạng ấn tượng tâm lý chủ quan, trong thực tế, thông qua một số dấu hiệu, hình ảnh, thông tin tạo thành một sự mặc định tâm lý về con người, đất nước dân tộc nào đó. Hình ảnh, thông tin tích cực nhiều hơn sẽ làm cho mọi người thiện cảm hơn và sự giao lưu và tiếp xúc sẽ hiệu quả hơn. Nhưng thực tế, trên thế giới hiện nay, hình ảnh về một đất nước dân tộc Việt Nam được nhìn nhận từ những góc độ như: tư tưởng, chính trị, kinh tế, văn hoá… chưa hoàn toàn một cách khách quan. Chính vì vậy, Việt Nam cần phải có chiến lược phát triển hình ảnh quốc gia. Chiến lược đó sẽ liên quan đến chiến lược truyền thông hình ảnh quốc gia; truyền thông làm thay đổi những cách nhìn còn thiếu khách quan về Việt Nam;  truyền thông để quảng bá hình ảnh đặc sắc về đất nước, con người, văn hoá Việt Nam.

Trong việc định hình hình ảnh có tính chất đến tác động đến hình ảnh quốc gia thì nhiệm vụ đầu tiên là hoạt động mang tính định hướng về nhận thức. Nhiệm vụ này thuộc về trách nhiệm của Chính phủ, các cơ quan giúp việc cho Chính phủ như Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Bộ Thông tin và Truyền thông. Tiếp theo, các tổ chức, doanh nghiệp, người dân và xã hội cũng có vai trò quan trọng trong việc định hình hình ảnh của đất nước. Ngoài ra, các yếu tố như: môi trường tự nhiên và xã hội, lịch sử, văn hóa của quốc gia cũng là một phần quan trọng trong việc tạo lập hình ảnh quốc gia.

Nguyên thủ quốc gia các nước tại Hội nghị APEC Úc năm 2004­

Chiến lược “Hình ảnh quốc gia” là một khái niệm chỉ việc dùng những dấu hiệu, những hình ảnh, những sự kiện, những sự việc mang tính mục đích truyền thông tích cực cho “thương hiệu quốc gia”. “Hình ảnh quốc gia” bao giờ cũng nằm trong một chiến lược phát triền của một quốc gia, dân tộc. Trong xu thế hoá toàn cầu hiện nay, vấn đề mỗi đất nước tự nhìn nhận lại bản thân và đặt ra những mục tiêu chiến lược cho sự phát triển là một điều cần thiết. Và tương ứng với mỗi giai đoạn phát triển ấy là những chính sách tương ứng để xây dựng và phát triển hình ảnh quốc gia trong dòng chảy truyền thông quốc tế.

Về tổng thể, các phương tiện truyền thông phản ánh những hoạt động của Chính phủ, các tổ chức, doanh nghiệp và hành vi của công dân là những hình ảnh liên quan trực tiếp nhất đến hình ảnh quốc gia. Như vậy, truyền thông văn hóa lúc này với các chuỗi sự kiện, hình ảnh  đã tham gia một cách tích cực trong việc xây dựng hình hình ảnh của đất nước. Chúng ta sẽ không thể tưởng tượng rằng nếu không có Hollywood, làm thế nào hình ảnh của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ có thể có ảnh hưởng mạnh mẽ như vậy trên thế giới; Nếu không có trào lưu phim Hàn Quốc mang đậm chất văn hoá Hàn thì làm sao có thể có những “cơn sốt” thời trang Hàn, ẩm thực Hàn, lối sống, “hành vi Hàn” trong giới trẻ Việt Nam, các nước châu Á và thế giới. Như vậy chúng ta có thể nhận thấy, thực thể về  hình ảnh của một quốc gia và hình ảnh của nền văn hóa của một quốc gia trong thực tế không thể tách rời.

Qua các phương tiện truyền thông, hình ảnh quốc gia Việt Nam đầu tiên được thể hiện là một đất nước mở cửa, tự do, hướng tới dân chủ, thịnh vượng, xã hội công bằng, văn minh; người dân Việt Nam là một dân tộc yêu chuộng hoà bình, có lòng nhân ái, khoan dung, rộng lượng và muốn làm bạn với các dân tộc trên toàn thế giới là nền tảng quan trọng nhất cho hình ảnh của đất nước. Đó là những nét tạo nên phần cứng của hình ảnh đất nước Việt Nam.

Trang phục truyền thống áo dài của phụ nữ Việt Nam

Ngược lại, hình ảnh của đất nước như thể hiện qua văn chương, nghệ thuật, thể thao, du lịch… có sự ảnh hưởng rất đáng đáng kể đã phản ánh một “hình ảnh văn hóa mềm mại. Những nét mềm mại trong văn hóa góp phần định hình hình ảnh đất nước có chức năng tạo nên phần mềm của hình ảnh đất nước Việt Nam. Hiệu ứng này phát huy giá trị trong thầm lặng, lâu dài và tinh tế. Ví dụ như môn võ thuật Việt Võ đạo (VOVINAM) mang đậm văn hóa Việt Nam, văn hóa ẩm thực, cũng như nghệ thuật sân khấu dân gian chèo, múa rối, các lễ hội dân gian đã trở thành một phương tiện quan trọng của việc hình thành hình ảnh của đất nước. Lễ khai mạc của các kỳ Sea Games, Các kỳ đại hội của các tổ chức mang tầm khu vực, các lễ hội, liên hoan nghệ thuật quốc tế tổ chức tại Việt Nam là những sự kiện văn hóa lớn.  đó là những nét tuyệt đẹp, phong phú, chất lượng, đặc biệt là những việc minh chứng cho tinh thần của nền văn hóa, tinh thần của dân tộc Việt Nam đã và đang phát triển theo thời gian và hướng tới hình thành một nền văn minh rực rỡ, văn hóa độc đáo, mở cửa và cải cách. Hình ảnh quốc gia Việt Nam đang  làm cho thế giới đánh giá ngày càng tích cực hơn. Văn hóa như một quyền lực mềm có có ý nghĩa lớn trong việc định dạng giá trị hình ảnh của đất nước.

Xây dựng hình ảnh quốc gia là một nhiệm vụ xây dựng “thương hiệu quốc gia” bao gồm hai nhân tố cốt lõi.  Nhân tố cốt lõi thứ nhất gắn liền với việc lập ra một chương trình xây dựng hình ảnh quốc gia, xây dựng một chiến lược phù hợp với các hoạt động cụ thể, phát triển hoặc cải thiện các chương trình xây dựng hình ảnh ở tầm qui mô quốc gia. Nhân tố thứ hai là việc xúc tiến của các cơ quan như Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Bộ thông tin và Truyền thông đi tiên phong trong việc thực hiện các hoạt động xây dựng hình ảnh thương hiệu Quốc gia. Việc lập ra chương trình thì chưa đủ trừ khi có các đơn vị xúc tiến thực hiện chiến lược và quản lý điều hành hệ thống các hoạt động một cách hiệu quả.

Trang phục truyền thống Kimono Nhật Bản

Việt Nam của chúng ta hiện nay không như nhiều quốc gia phát triển khác. Các quốc gia này đã có ý thức xây dựng hình ảnh quốc gia mang tính tích cực như một chương trình quảng bá thương hiệu quốc gia để hướng tới những việc xúc tiến và đầu tư, quan hệ thương mại để bảo vệ quyền lợi của các quốc gia đó trong định hướng phát triển. Chính từ điều này nên các quốc gia đó khi xây dựng chương trình xúc tiến quảng bá hình ảnh đất nước họ luôn phải thoả mãn hai lý do:

Thứ nhất: Chương trình xúc tiến quảng bá thương hiệu, hình ảnh quốc gia phải có ý nghĩa thuyết phục các nhà đầu tư tiềm năng rằng Việt Nam là một quốc gia có môi trường hợp tác kinh tế, chính trị, văn hoá và hoạt động kinh doanh có tính cạnh tranh và hấp dẫn.

Thứ hai: thông qua các hoạt động xúc tiến quảng bá hình ảnh quốc gia phải xóa bỏ đi những hình ảnh tiêu cực gắn liền với khu vực. Các quan niệm tiêu cực, dù đúng hay không, có thể là hậu quả của những sự kiện lịch sử gắn liền với quốc gia, cũng có thể là của các vấn đề hiện tại đang nổi bật trên tiêu đề của các phương tiện thông tin đại chúng hoặc tiếng đồn từ kinh nghiệm của những quan hệ giữa quốc gia – quốc khác. Vấn đề nét đặc trưng riêng biệt về văn hoá của một quốc gia, dân tộc, xem xét từ lý thuyết của tín hiệu học và truyền thông học thì nét riêng biệt, nét độc đáo lại là những yếu tố có tính chất quyết định để tạo dấu ấn thiện cảm, ghi nhớ và tạo tâm lý “tò mò” muốn khám phá cho các đối tượng trong hoạt động giao tiếp. Quốc phục, trang phục truyền thống, những nét phong tục tập quán của các quốc gia hay mỗi cộng đồng văn hoá trên thế giới có đều ý nghĩa như vậy trong quá trình giao lưu tiếp xúc văn hoá. 

Vấn đề Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch khởi xướng việc thiết kế Lễ phục Nhà nước không nên chỉ nhìn ở góc độ tạo ra những mẫu lễ phục phục vụ cho hoạt động đối ngoại mà cần phải nhìn rộng ra trong tầm ứng dụng của “Lễ phục Việt”  trong sinh hoạt văn hoá, chính trị trong nước để tạo cho “Lễ phục Việt” có giá trị ứng dụng mang tính hiệu ứng ảnh hưởng, tác động không chỉ ở chiều rộng: Trong nước và quốc tế mà còn tạo ra nét bản sắc rất riêng biệt trong văn hoá mặc, thể hiện trong chiều sâu văn hoá thẩm mỹ của dân tộc.

Từ những ý nghĩa của hoạt động truyền thông văn hoá, truyền thông thương hiệu quốc gia được xem xét ở trên, chúng ta có thể thấy, trang phục truyền thống của một dân tộc là quốc phục của một quốc gia có ý nghĩa như là một vật mang những tín hiệu thị giác chuyển tải những thông điệp có ý nghĩa hình ảnh đại diện, quảng bá cho nhận biết về một dân tộc, một quốc gia.  Trong thực tế, chúng ta có thể thấy, nhìn thấy trang phục truyền thống Kimono, Hanbok, làm cho chúng ta nhớ đến đất nước Nhật Bản, Hàn Quốc. Và trang phục truyền thống Áo dài của phụ nữ Việt Nam với những đặc điểm tạo hình trang phục rất đặc biệt cũng đã tạo được những  ấn tượng rất lớn cho cộng đồng quốc tế về một hình ảnh rất Việt Nam, có thể là một trong những hình ảnh đại diện cho con người, đất nước Việt Nam. Bản thân là một người nghiên cứu về văn hoá và truyền thông tôi xin kiến nghị với ban tổ chức xây dựng và triển khai đề án Lễ phục Nhà nước của Bộ Văn hoá Thể Thao và Du Lịch một số vấn đề về hoạt động thiết kế và triển khai ứng dụng “Lễ phục Nhà nước” như sau: Với tên gọi “Lễ phục Việt Nam” hoặc “Lễ phục Nhà nước”. Lễ phục nhất định phải thể hiện, xác định được là một loại trang phục truyền thống của dân tộc Việt Nam. Trong tiêu chuẩn Lễ phục, đề nghị lựa chọn các yếu tố mang đặc điểm, mang nét đặc trưng trong số các loại trang phục truyền thống của các dân tộc Việt Nam. Trong đó lấy những yếu tố trong trang phục truyền thống của dân tộc Kinh, nhóm dân tộc chiếm đa số là chủ yếu. Lễ phục phải được chắt lọc từ những nét đẹp của trang phục các dân tộc Việt Nam và cách thức, qui cách của Âu phục để tạo ra những bộ Việt phục mang tính cộng hưởng của các dân tộc Việt. Những bản thiết kế Lễ phục phải thể hiện được yếu tố tinh thần và nét văn hoá Việt Nam, nét trang trọng, sự thuận tiện. Lễ phục nhất định phải thể hiện được nét đặc sắc của dân tộc Việt Nam, tinh thần thời đại, phong cách diện mạo tinh thần theo xu hướng phát triển. Lễ phục cần phải có tính thích nghi cho nhu cầu sử dụng của những đối tượng trong những môi trường, hoàn cảnh sử dụng khác nhau. Ví dụ như Trang phục nam, Trang phục nữ… Lấy hoàn cảnh ứng dụng lễ phục lại xem xét, thì có thể sử dụng cho các quan chức hoạt động trong lĩnh vực giao lưu quốc tế, hoạt động chính trị, sự kiện văn hoá trong nước. Và ngay cả nhân dân cũng có có thể dùng trong những lễ tết dân tộc truyền thống hay những sự kiện có tính sự kiện lớn diễn ra trong đời người như: hôn lễ, lễ trưởng thành trong các môi trường, các nghi thức, các sự kiện trọng đại của dân tộc. Để thể hiện được tính nghiêm túc và tính trang trọng trong những bản thiết kế lễ phục, để những bản thiết kế phản ánh trung thực tinh thần văn hoá Việt Nam, tinh thần của thời đại, trang phục quốc gia. Đề nghị sau khi có những mẫu thiết kế, Bộ Văn hoá, thể thao và Du lịch tổ chức lấy ý kiến tham khảo của các nhà chuyên môn về văn hoá, chuyên môn về truyền thông, chuyên môn về thương hiệu  về những mẫu thiết kế Lễ phục. Xây dựng qui định việc sử dụng Lễ phục và lấy ý kiến rộng rãi công chúng, các giới trong xã hội về qui định Lễ phục và khi có điều kiện thích hợp, đề nghị các cơ quan lập pháp ban hành các văn bản pháp lý về việc khai thác và ứng dụng “Lễ Phục Việt”.

Việc Việt Nam xây dựng hình ảnh quốc gia sẽ làm nền tảng phát sinh cho những hoạt động kinh tế, đầu tư kinh tế nhằm khuyến khích nhà đầu tư tiềm năng hiểu biết hơn về Việt Nam như là một thị trường đầu tư tiềm năng. Hoặc làm nền tảng cho những mối quan hệ chính trị để tạo tính đoàn kết quốc tế hay tranh thủ sự ủng hộ tinh thần của cộng đồng quốc tế cho chủ trương hay chính sách phát triển của quốc gia là một việc làm có ý nghĩa rất thiết thực trong giai đoạn hiện nay. Việt Nam là một quốc gia đang ở giai đoạn đầu của việc xúc tiến quảng bá hình ảnh nên phải nỗ lực nhiều trong việc cải thiện hình ảnh của mình. Thiết lập sự nhận biết về hình ảnh quốc gia mới cũng như xóa bỏ được một số định kiến tiêu cực thường không diễn ra nhanh chóng, vì thế cơ quan xúc tiến quảng bá hình ảnh quốc gia cần tổ chức các hoạt động xây dựng hình ảnh trong một chiến lược có tính dài hơi và mang tính hệ thống, tương tác với nhiều hoạt động để việc quảng bá hình ảnh sẽ ngày càng hiệu quả hơn. Hy vọng với đề án Lễ phục nhà nước của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch sẽ góp phần sáng tạo ra những bộ trang phục có những tín hiệu thị giác mang đậm dấu ấn Văn hoá Việt và trở thành một trong những công cụ có ý nghĩa nhận diện thương hiệu quốc gia Việt Nam, nhận diện hình ảnh đất nước, con người Việt Nam trong các kênh truyền thông quốc tế.

                                                  N.T.M