Lịch sử qua những góc nhìn

Từ lá cờ trắng của tướng Đờ Cát ở Điện Biên Phủ đến cái cúi đầu của tướng Marnamara tại Thủ đô Hà Nội.Và cả hai sự kiện đều gắn liền với cái tên Điện Biên Phủ - Võ Nguyên Giáp

Khi nhìn nhận về nhiếp ảnh Việt Nam, người ta dễ dàng nhận ra rằng ảnh báo chí chính là chứng nhân của lịch sử, khắc họa chân thực trong những thời điểm hào hùng hay bi tráng nhất của dân tộc. Mỗi bức ảnh là một mảnh ghép của hiện thực, trong đó có đầy đủ những nỗi đau, sự mất mát hy sinh, hay sự đồng cảm, khí phách, lòng dũng cảm của con người Việt Nam, quyết hy sinh cho nền độc lập. Không những thế mỗi bức ảnh báo chí còn là một sản phẩm tư liệu có giá trị. Nó là một chứng cứ hay một sự thật được xác định. Cũng nhờ nhiếp ảnh đã làm cho những khoảnh khắc lịch sử, những ngày tháng anh hùng của cả một dân tộc trở thành vĩnh cửu.

Phất cờ trên nóc hầm De Castries (1954). Ảnh: Triệu Đại

Nhiếp ảnh chiến tranh là phản ánh thực trạng diễn ra trước ống kính, dám xông vào chỗ hiểm nguy để đi tìm sự thật. Vì thế mà đã có hàng trăm người cầm máy ngã xuống để đổi lấy những tư liệu quý giá. Nhờ nó mà chúng ta thấy rõ được những kỳ tích của dân tộc, nhờ nó mà thế giới gần gũi với chúng ta hơn, nhờ nó mà những kỳ tích của dân tộc được lưu danh muôn thuở.
Sáu thập kỷ đã trôi qua kể từ ngày quân, dân ta làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ, “Pháo đài thép không thể bị chiến bại” của Pháp đã bị tiêu diệt, nhưng ý nghĩa và tầm vóc của sự kiện trọng đại này không hề phai mờ trong ký ức của ảnh. Những ngày tháng chiến đấu, hy sinh oanh liệt, hào hùng của hàng nghìn, hàng vạn thanh niên, dân công hỏa tuyến ngày đêm dùng sức để kéo những khẩu trọng pháo vào địa điểm sẵn sàng tiêu diệt địch, làm cho người Pháp ngỡ ngàng. Ngày 17/3/1954 theo những giao thông hào, bộ đội tiến sát vào vị trí Him Lam và rồi sau 56 ngày đêm chiến đấu gian khổ và anh dũng, ngày 07/5/1954 lá cờ quyết chiến quyết thắng của ta được phất lên giành
toàn thắng.

Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng các đồng chí Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp quyết định
mở Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954. Ảnh: Tư liệu TTLTQG III

Bộ đội ta theo giao thông hào tiến sát vào vị trí Him Lam, ngày 17/3/1954.

Ngay tại mặt trận Điện Biên phủ, thương binh địch được ta săn sóc, cứu chữa rất chu đáo, năm 1954.

Những phóng viên chiến trường lúc bấy giờ đã ghi lại tất cả. Mà đối với ảnh báo chí, tính hiện thực là tiêu chí quan trọng nhất. Hiện thực được tái hiện dưới ống kính thông qua cái nhìn và tư duy của người cầm máy, nhưng thành công của nó lại do trái tim và khối óc mách bảo. Họ đã thu thập những bằng chứng đầy đủ về một chiến công lẫy lừng của quân dân Việt Nam, chứng minh cho một đường lối đúng đắn và sức mạnh vô địch của chiến tranh nhân dân, cuộc chiến chính nghĩa của một dân tộc quyết bảo vệ quyền độc lập tự do của mình. Đó là sức mạnh của sự thực và chân lý mà nhiếp ảnh truyền tải.
Thực tế chỉ ra rằng, những bức ảnh về cuộc chiến bảo vệ tổ quốc, về Điện Biên Phủ đã cảm hóa lòng người. Để làm được điều này tính tài liệu đã được tính nghệ thuật của ảnh đưa những diễn biến của sự kiện lên một vị trí trung tâm, nổi trội. Từ đó đem đến cho công chúng những sản phẩm không chỉ đẹp hình thức mà còn giàu giá trị lịch sử, nhân văn sâu sắc. Nó được tạo dựng từ hào khí của cuộc chiến, từ tình yêu, lòng ngưỡng mộ trước những con người sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn mà mỗi hành vi của họ đã là một nhân tố của nghệ thuật mà chẳng cần tạo dựng. Bởi thế mà những tấm ảnh Điện Biên mãi mãi tươi mới trong sự chiêm ngưỡng của nhiếu thế hệ người Việt và bạn bè quốc tế.
Nhưng những người quan tâm vẫn không ngừng tìm kiếm những nét mới, những âm hưởng mới về những cuộc chiến này. Bức ảnh “Thương binh địch được ta săn sóc, cứu chữa rất chu đáo ngay tại mặt trận Điện Biên Phủ, năm 1954” là một minh chứng về tính nhân đạo, khát vọng chung sống hòa bình của người Việt Nam hôm qua, hôm nay và mai sau… Trước kẻ thù thì dũng mãnh kiên định, đối với con người thì nhân ái vị tha. Do có khoảng cách về thời gian và không gian nên tầm nhìn về cuộc chiến ngày càng thêm toàn diện và cụ thể. Những góc nhìn này mang đến cho người xem những triết lý và cảm xúc mới về thời đại đã qua và giúp con người có cách ứng xử tích cực đối với những cuộc chiến. Nếu tất cả mọi người đều đồng cảm với những số phận con người trong chiến tranh, chứng kiến giữa sự sống và cái chết của con người, thì những cuộc chiến phi lý sẽ không xảy ra. Mỗi một bức ảnh chiến tranh xuất sắc đều là một thông điệp hòa bình, là tiếng nói đanh thép bài trừ cái xấu, cái ác, bảo vệ tự do và hạnh phúc vốn có của con người. Đúng như nhận định của một nhà nghiên cứu về ảnh chiến tranh đã nêu quan điểm“Trong chiến tranh có tình yêu, trong tình yêu có niềm hy vọng”.

Kéo Pháo vào trận địa (voi ra trận),1954.

De Castries và Bộ chỉ huy tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ của Pháp ra đầu hàng.

Các chiến sỹ Điện Biên Phủ đọc thư nhà trong chiến hào (1954).

Mặc dù bức ảnh là hiện thực được ghi lại trong một phần nhỏ của giây. Nhưng đó là một giây đọng lại của ngàn ngày trải nghiệm phía trước, ghi dấu trí tuệ, tình cảm, năng lực của người cầm máy. Phải gắn mình vào thực tế cuộc sống, người cầm máy mới có được vốn sống phong phú, mới phát hiện mau lẹ mọi diễn biến của hiện thực để chớp lấy những khoảnh khắc vĩnh cửu của sự kiện. Bởi vậy mà người ta gọi những người chụp ảnh chiến tranh là những người lính cầm máy ảnh thật chẳng sai.
Bức ảnh báo chí tiêu biểu luôn chứa đựng tính điển hình. Không những bản thân sự kiện được tái dựng, mà mối quan hệ của sự kiện đó trong tổng thể vấn đề hiện thực của xã hội cũng được giãi bầy. Khi bản chất hiện thực được sáng rõ, thì sức lôi cuốn, ảnh hưởng của ảnh càng lay động tâm lý, thuyết phục nhận thức của công chúng. Những bức ảnh Điện Biên Phủ đã làm được điều đó.
Với sự chắt lọc quan sát tinh tế của người cầm máy, bức ảnh đôi khi trở thành những triết lý về cuộc sống và cái chết, về chiến tranh và hòa bình, về chính hay tà… Đó là trường hợp bức ảnh của tác giả (Trần Tuấn – TTXVN) khi ông ghi hình cuộc gặp gỡ giữa tướng Marnamara và tướng Giáp tại Hà Nội. Bức ảnh Đại tướng bắt tay ông Robert McNamara ở thế đối diện và nhìn về phía nhau, đầu hơi cúi xuống, còn Đại tướng thì cười hiền. Tiếng nói của bức ảnh là sự thán phục và ngưỡng mộ.
Điện Biên Phủ - Võ Nguyên Giáp là hai cái tên quyện chặt vào nhau. Ông là một vị tướng kiệt xuất, một vị tướng rất đặc biệt mà cả đối thủ cũng không tiếc lời ngợi ca ông. Tướng De Castries thì “hân hạnh được làm kẻ chiến bại trực tiếp của tướng Giáp”. Còn tướng William Westmoreland lại bình luận: “Mọi đức tính tạo thành một thống lĩnh quân sự lớn như sự quyết đoán, sức mạnh tinh thần, khả năng tập trung trí tuệ và hành động, trí thông minh, tất cả đều có ở tướng Giáp – một thống soái vĩ đại”.
Nói như nhà lý luận phê bình Thái Bá Vân: Nghệ thuật vượt qua sự phản ánh trực tiếp vẻ đẹp bên ngoài. Nghệ thuật là sự xác nhận, từ bên trong, và chính mình. Điên Biên Phủ là một bản hùng ca bất hủ của một dân tộc luôn mưu cầu hạnh phúc và mong muốn hòa bình, mà những bức ảnh ngày ấy đã trở thành những minh chứng của lịch sử.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2014)