Linh vật trong đời sống đương đại - Những câu chuyện vui buồn ở Việt Nam

Trong phần viết thứ 2, nội dung bàn luận xoay quanh những câu chuyện buồn vui ở Việt Nam của việc sử dụng linh vật trong đời sống hiện tại. Có những thí dụ cho thấy, linh vật Việt từng được người Pháp sử dụng truyền thuyết rồng vàng cho việc thiết kế thành huy Hà Nội, thủ phủ của Đông Dương. Nhưng chính người Hà Nội lại nhanh chóng quên mất biểu tượng thiêng liêng này. Việc sử dụng linh vật, đặc biệt là những linh vật gắn bó với tín ngưỡng, tôn giáo, giai cấp phong kiến kể từ sau năm 1945 dường như không còn phù hợp (thời Pháp thuộc, ngoài Hà Nội, các thành phố khác cũng có linh vật, như Sài Gòn là hổ. Song không biết vì lý do gì bia Sài Gòn lại chọn rồng hai chân làm linh vật). Khi linh vật cổ truyền ít được sử dụng trong một thời gian khá dài, cũng có thể góp phẩn cho việc sử dụng tràn lan những linh vật ngoại lai trong thời kỳ hội nhập.

Trán nhà Trường THCS Trưng Vương, Hàng Bài, Hà Nội đắp nổi biểu trưng thành phố Hà Nội đầu thế kỷ XX

Câu chuyện thứ nhất: Rồng thiêng trên thành huy Hà Nội

Ngày vua Gia Long lên ngôi ở thành Phú Xuân cũng là ngày Thăng Long bắt đầu đi vào suy sụp, tàn lụi và hoang phế. Rồi Thăng Long với ý nghĩa rồng bay đã thay đổi, chữ long nghĩa là rồng đã viết thành long với nghĩa là hưng thịnh. Nhưng đúng như như Philipe Papin đã viết trong cuốn sách Lịch sử Hà Nội: “Trớ trêu thay, chính sự có mặt của người Pháp mà thành phố không những trở lại thành trung tâm của nước Việt Nam, mà còn là trung tâm của toàn cõi Đông Dương”.

Huy hiệu biểu trưng thành phố Hà Nội, chất liệu đồng

Rồng thiêng đã thực sự trở lại khi người Pháp đã chọn linh vật rồng là biểu tượng của Hà Nội. Trong thành huy của Hà Nội, hai con rồng chầu gươm báu lấy cảm hứng từ truyền thuyết Long Vương sai rùa vàng hiện lên ở hồ Lục Thủy để lấy lại gươm thần từ đức vua Lê Thái Tổ.

Căn cứ vào kiểu cách thiết kế thành huy Hà Nội, ta có thể lờ mờ phỏng đoán người vẽ ra nó -cũng như những người đầu tiên vẽ ra tấm bản đồ Hà Nội là người Pháp có sự giúp đỡ của những trí thức bản địa. So với mẫu thiết kế thành huy của Paris, thành huy Hà Nội có một số điểm tương đồng về bố cục và mô típ. Những điểm chung đó là cùng có các mô-típ: thành lũy, sóng nước, nhành nguyệt quế, băng lụa có hàng chữ Latin. Nhưng xét về hào khí, thì thành huy Hà Nội dũng mãnh hơn, không chỉ về câu chữ mà ở chiều hướng hướng vận động của đường nét và các biểu tượng sức mạnh. Nếu câu khẩu hiệu Latin của Paris FLUCTUAT NEC MERGITUR ( nghĩa là Dẫu có chao đảo cũng không thể nhấn chìm) thì câu Latin của Hà Nội DISLECTA FORTITUDINE PROSFERA ( nghĩa là Lòng dũng cảm đem đến sự giầu có mà chúng ta yêu thích) rõ ràng có khẩu khí dứt khoát hơn. Đặc biệt là, nếu như hình ảnh con thuyền trên sóng nước ở trung tâm của thành huy Paris gợi nên những hương vị lãng mạn thì ở thành huy Hà Nội, đó là song long chầu bảo kiếm hẳn nhiên dũng mãnh và kiêu hãnh hơn nhiều.

Biểu trưng thành phố Hà Nội in trên bản đồ

Bức thành huy này làm sống lại truyền thuyết dời đô xưa kia. So với mẫu thành huy ban đầu, hình phóng tác đắp nổi trên trán nhà Trường THCS Trưng Vương đã có một số chỉnh sửa về đường nét và tỷ lệ. Đặc biệt hình Rồng đẹp và uyển chuyển hơn. Trong lần tu sửa gần đây, bức phù điêu thành huy Hà Nội đã được chỉnh trang cẩn thận.  Và như thế, 100 năm nay, con rồng thiêng vẫn kiêu hãnh ngự trên trán nhà của ngôi trường danh tiếng bậc nhất của Hà Nội.

Câu chuyện thứ hai: Từ cầu Rồng Đà Nẵng đến Rồng vàng Pikachu ở Hải Phòng tết 2017     

Một tín hiệu đáng mừng, khi linh vật cổ truyền đang dần trở lại ở những không gian công cộng. Kể từ dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội đến nay, hình ảnh rồng Lý được trang trí trên đường phố Hà Nội. Những nét tinh hoa của rồng Việt đã hiển hiện trên đường phố Hà Nội. Nhưng, bên cạnh tín hiệu đáng mừng này, hình ảnh rồng trong không gian công cộng thường lai tạp, chắp vá hoặc bệ nguyên mẫu của Trung Hoa.

Rồng vàng trên đường phố Hải Phòng năm 2017

Đà Nẵng, cho đến nay đã rất thành công với hình ảnh cầu Rồng của điêu khắc gia Phạm Văn Hạng đã được khánh thành năm 2013. Cầu Rồng trở thành con rồng sắt dài nhất thế giới. Đặc biệt, cứ vào những ngày cuối tuần, người dân Đà Nẵng lại được thấy cảnh tượng rồng phun lửa hoặc phun nước vô cùng hoành tráng. Khá trái ngược với chiếc cầu Rồng ở Đà Nẵng là câu chuyện về con rồng vàng nằm trên giải phân cách tại đường Lê Hồng Phong thành phố Hải Phòng. Ban đầu, kể cũng không có gì đáng nói vì đó là con rồng khá lớn được uốn bằng cây cảnh. Do đặc điểm tạo hình bằng cây cảnh, con rồng có nhiều yếu tố hoạt hình hơn là những yếu tố của tạo hình trong mỹ thuật cổ truyền. Cộng đồng mạng nhanh chóng đặt tên là rồng-Pikachu. Chính vì con rồng ăn sâu vào tâm trí người Việt như một vật tổ, đòi hỏi ở đó vẻ uy nghi nhất định. Đặc biệt, con rồng xuất hiện vào dịp Tết, yếu tố linh thiêng được đề cao. Cái vẻ ngờ ngệch, có phần ngớ ngẩn của con rồng cũng có những vẻ đáng yêu nên những sản phẩm chế ăn theo đã bán rất chạy như áo phông, cốc chén mang hình rồng-pikachu.

Cầu Rồng ở Đà Nẵng. Nguồn internet

Câu chuyện thứ ba: Linh vật SEA GAME 2003

Biểu tượng Trâu vàng, linh vật SEA GAME 2003

Trâu vàng là linh vật của SEA GAME 2003 sau một loạt những tranh cãi trong việc lựa chọn: con trâu vàng, con rồng và chú Tễu. Với lý do tượng trưng cho văn hóa lúa nước hàng ngàn năm của người Việt, trâu vàng đã được lựa chọn. Nhưng trâu vàng chưa hẳn đã hay hơn rồng vàng. Như chúng ta biết, Đông Nam Á chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Ấn Độ. Trâu luôn tượng trưng cho tà ma, hắc ám và xui xẻo. Bảo tàng Điêu khắc Chăm Pa Đà Nẵng hiện đang trưng bày một vị hộ pháp thần đang dẫm lên một con trâu. Hình ảnh này thể hiện sức mạnh và khả năng chế ngự thế lực hắc ám, xấu xa. Linh vật trâu vàng dù cho tạo hình có đẹp tới đâu, nó cũng khó trở thành linh vật được toàn thể cộng đồng ASEAN chấp nhận. Việc lựa chọn trâu vàng đã cho thấy phần nào năng lực hội nhập văn hóa của Việt Nam với các nước trong khu vực. Cho đến Đại hội thể thao trong nhà châu Á (Asian Indoor Games) năm 2009, hình ảnh chú gà Hồ rõ ràng thành công hơn. Nhưng, trong nhưng tranh luận và các ý kiến đề xuất, thật là sơ suất khi các chuyên gia đã không đề cử linh vật nghê.

Câu chuyện thứ tư: Nghê- linh vật thân quen

Kể từ sự xuất hiện của đôi nghê trên trán bia và chữ nghê trong nội dung tấm bia Minh tịnh tự bi văn niên hiệu Quảng Hựu thứ 6 (năm 1090), trong nghệ thuật của Việt, nghê đã xuất hiện liên tục, đa dạng qua các triều đại..Cho tới gần đây, trước làn sóng ngoại binh sư tử, tỳ hưu và kỳ lân Trung Hoa ào ạt tràn vào Việt Nam, những người yêu mến văn hóa Việt đã quyết tâm làm sống lại vẻ đẹp nghìn đời của hệ thống linh vật Việt. Để góp phần quảng bá hệ thống linh vật Việt Nam (đặc biệt là con Nghê) bạn trẻ Nguyễn Trí Quang đã sáng lập ra trang Vr3d, trong đó đã trưng bày một bảo tàng linh vật online. Nhờ có trang linh vật này mà rất nhiều nghệ nhân nhà điêu khắc đã phục dựng thành công và tạo mới các linh vật cổ truyền. NĐK Nguyễn Văn Vũ đã phục dựng thành công con nghê gỗ phủ sơn từng đặt ở đền thờ Lê Thánh Tông (nay là hiện vật của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam). Phiên bản này đã được dư luận chào đón nồng nhiệt. Năm 2015, sau khi rời di rời cặp sư tử đá Trung Hoa, người dân làng Trạch Xá đã hoan hỉ tiếp nhận đôi nghê do NĐK Nguyễn Văn Vũ vừa phục dựng.

Phiên bản nghê đền vua Đinh, Ninh Bình do Công ty Liên Vũ thực hiện

Tiếp tục nỗ lực quảng bá linh vật Việt, NĐK Nguyễn Văn Vũ đã thu nhỏ mẫu nghê đền Lê Thánh Tông, kết hợp với mẫu nghê ở Thái Miếu nhà Hậu Lê để làm ra những đôi nghê phong thủy.

Cũng liên quan tới nghê, một sáng tạo rất ý nghĩa của họa sỹ Lê Văn Thao và nhóm Circle group của Trần Thành Tùng. Nhân dịp Ủy ban Chương trình Ký ức Thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương (gọi tắt là MOWCAP) tổ chức Hội nghị Toàn thể lần thứ 7 của MOWCAP tại thành phố Huế từ ngày 18 đến 21/5/2016. Trong cuộc họp này sẽ xem xét 02 hồ sơ của Việt Nam là thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế và Mộc bản Trường Lưu đề cử là Di sản thế giới. Họa sỹ Lê Văn Thao và nhóm Circle group của Trần Thành Tùng đã thiết kế một món quà lưu niệm rất ý nghĩa để tặng các chuyên gia của UNESCO. Đó là một chiếc ấn gồm hai phần, phần chữ lấy từ Huệ trong bản Thư viện lệ quy và phần linh vật được chọn chính là con nghê đá trong nhà thờ của dòng họ Nguyễn Huy. Phương án thiết kế này chính là kế thừa tạo hình của ấn vàng Đại Việt quốc Nguyễn chúa Vĩnh trấn chi bảo của chúa Nguyễn Phúc Chu hay ấn Trần miếu tự điển (có phiên bản tại Bảo tàng Nam Định). Một đại diện của dòng họ Nguyễn Huy là ông Nguyễn Huy Mỹ cho biết, gia tộc của ông ban đầu cũng có băn khoăn về giá trị biểu tượng văn hóa của hình tượng này. Nhưng, mối lo này nhanh chóng tan nhanh khi tặng vật lưu niệm này nhanh chóng được các chuyên gia của UNESCO tiếp nhận hết sức trọng thị. Có thể nói, đây là lần đầu tiên, linh vật nghê đã có mặt ở trong một cuộc họp của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc.

Đồ lưu niệm của dòng họ Nguyễn Huy mang hình ảnh con nghê trong đền thờ của dòng họ này

Tạm khép lại những câu chuyện về linh vật trong đời sống đương đại, người viết mong rằng linh vật, đặc biệt là những con vật linh gắn bó với văn hóa dân tộc hàng ngàn năm. Linh vật không chỉ mang tính biểu tượng linh thiêng mà nó còn gắn kết và chia sẻ những tình cảm cộng đồng. Việc xem nhẹ linh vật trong đời sống văn hóa Việt Nam đã từng xảy ra trong một thời gian dài dẫn đến sự khủng hoảng nhận diện văn hóa của người Việt hiện nay. Như hiện tượng loạn sư tử đá, tỳ hưu ngọc đã dẫn đến công văn 2662 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch khuyến cáo về việc không sử dụng linh vật ngoại lai. Tiếp đến là những triển lãm để hưởng ứng công văn này, như triển lãm Hình tượng sư tử và nghê trong nghệ thuật điêu khắc cổ Việt Nam (bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam), Triển lãm Linh vật Việt Nam (Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam), triển lãm Linh vật Việt (Bảo tàng Hà Nội). Nhưng để linh vật thực sự đến với cộng đồng, thiết nghĩ nên có nhiều hơn nữa những sản phẩm thiết kế đồ gia dụng cho tới hàng lưu niệm mang hình hài linh vật, và đặc biệt, không thể thiếu được những công trình điêu khắc công cộng sử dụng hình tượng linh vật Việt Nam.                                    

T.H.Y.T