Linh vật trong đời sống đương đại - từ kinh nghiệm thế giới

Ở Việt Nam, linh vật dường như chỉ xuất hiện trong không gian tâm linh như đền miều, đình chùa. Và như vậy, linh vật trở thành biểu tượng của lịch sử, của truyền thống và quá khứ. Trong đời sống đương đại, chỉ vào những dịp nước nhà đăng cai các sự kiện thể thao như đại hội thể thao châu Á, Đông Nam Á thì ta mới thấy có sự xuất hiện của linh vật như con trâu vàng (SEA GAME năm 2003), chú gà Hồ (Asian Indoor Games năm 2009). Những chú linh vật này mặc dù xuất hiện trên các băng rôn, khẩu hiệu, trên các phương tiện truyền thông đại chúng, nhưng nó cũng nhanh chóng qua đi, không đọng lại gì trong lòng người, và trở thành linh vật thời vụ không con mấy ai nhớ đến. Trái ngược với tình cảnh của Việt Nam, linh vật trên thế giới trở thành một phần quan trọng của công nghiệp văn hóa, là những chiến binh lợi hại trên thương trường. Trong bài viết này, chúng tôi xin phác họa những đường nét cơ bản của linh vật trong đời sống đương đại thế giới.

Linh vật Đại học Missouri Western State

Văn hóa phương Đông thực sự đi trước phương Tây về hiện tượng sùng bài linh vật. TS. Trần Trọng Dương đã có một bài khảo luận kỹ lưỡng về từ nguyên trong bài viết Khảo về Linh vật: khái niệm và loại hình#1. Theo nghiên cứu này, ở Trung Hoa, linh vật đã được dùng từ thời Hán, trong sách Hậu Hán thư, phần Nam Tây Nam di truyện luận. Trong tiếng Việt, sách Tự vị An nam La tinh của Pierre Pegneaux de Béhaine năm 1773 có định nghĩa về linh vật. Năm 1896, Huỳnh Tịnh Paulus Của trong Đại Nam quốc âm tự vị đã đưa ra một định nghĩa chi tiết và đầy đủ nhất về linh vật.

靈linh c. Hồn, trí; có phép thần thông, biến hóa, hiển tích, hiệu nghiệm… Linh vật: Vật có phép thần thông, hoặc có trí hiểu biết nhiều việc lạ lùng. Người ta nói voi, cọp có trí hiểu biết, cho nên gọi là linh vật; kêu là bửu kiếm gươm báu, gươm linh cũng là vì dùng nó mà giết được nhiều người; ai có tội cũng không trốn nó được#2 Đào Văn Tập năm 1951 đã tinh lược, cô đọng lại trong một giải thích rất ngắn gọn trong sách Từ điển Việt Nam phổ thông: “linh vật: vật thiêng”# 3.

Linh vật tương đương với từ mascots của văn hóa phương Tây. Nhưng ở phương Tây, phải đến năm1867, từ này mới được ghi âm và phổ biến bời một nhà soạn nhạc người Pháp Edmond Audran. Từ “mascots” bắt nguồn từ từ ‘mascotte’ của tiếng Pháp có nghĩa là sự quyến rũ may mắn. Phải tới năm 1881, từ này mới được đưa vào ngôn ngữ tiếng Anh. Trong ngôn ngữ phương Tây hiện đại, thuật ngữ mascots/ linh vật thường được chỉ các con thú may mắn, đồ vật cát tường.

Tuy xuất hiện muộn, về mặt từ nguyên, nhưng văn hóa sử dụng linh vật ở phương Tây khá sớm. Một biểu hiện rõ nét nhất là sự xuất hiện của linh vật trên các gia huy, thành huy và quốc huy. Trên phương diện đời sống thế tục, linh vật ở phương Tây đặc biệt phát triển.

Tượng bò trên phố Wall, New York

Nhóm linh vật của các cơ sở giáo dục

Đây là một loại hình linh vật quan trọng trong đời sống văn hóa đương đại của phương Tây. Không chỉ các trường đại học lớn, mà các trường cao đẳng, mà thậm chí các trường trung học ở phương Tây cũng sử dụng linh vật. Ví dụ linh vật của Trường Đại học North Carolina là con cừu

Hình ảnh linh vật của đảng Dân chủ và Cộng Hòa (Mỹ) trong một kỳ bầu cử.

Rameses, linh vật của Đại học  New York là con báo đốm Bobcat, linh vật Đại học Missouri Western State là con đại bàng mình sư tử Max the Griffon…

Trong những sự kiện thể thao hoặc xã hội, người ta tạo ra các bộ trang phục cho linh vật, những màn đồng diễn của sinh viên, học sinh mang trang phục linh vật của Trường luôn là những màn biểu diễn ấn tượng khó quên. Ở những trường đại học lớn, người ta làm những bức tượng đồng linh vật của trường, đặt nó ở những vị trí quan trọng nhất.

Linh vật của các tổ chức, doanh nghiệp, đảng phái

Linh vật đặc biệt phổ biến trong các đơn vị quân đội Hoa Kỳ. Chẳng hạn Thủy quân lục chiến sử dụng chó Bull, Hải quân sử dụng dê, Không quân sử dụng chim cắt. Ở Anh, trong nhiều cuộc diễu hành, người ta cho các linh vật tham gia cùng. Trung đoàn dù và các vùng cao nguyên Argyll và Sutherland có một con ngựa Shetland làm linh vật.

Linh vật Thế vận hội mùa Hè năm 2106 tại Rio, Brazil

Văn hóa sử dụng linh vật ở khối doanh nghiệp, rất phổ biến trong các chương trình quảng cáo, tiếp thị. Thậm chí linh vật có thể lách luật để trở thành các đại sứ thương hiệu ở những nơi cấm quảng cáo. Cho nên, có một hình ảnh khá phổ biến là linh vật của nhiều công ty tham dự các sự kiện phi lợi nhuận hay giải trí tiêu khiển cho đám đông. Các tổ chức khoa học tuy ít sử dụng linh vật, nhưng chú gà trống Camilla Corona SDO là linh vật rất nổi tiếng cho Đài thiên văn Năng lượng Mặt trời của NASA.

Mặc dù là các tổ chức chính trị nhưng linh vật cũng được các đảng phái triệt để sử dụng. Ở Mỹ, linh vật Đảng Dân chủ là con lừa, Đảng Cộng hòa là voi. Trong những chiến dịch tranh cử, hình tượng lừa và diều hâu tràn ngập các phương tiện truyền thông. 

Linh vật của các sự kiện văn hóa, thể thao quốc tế

Đại hội thể thao quốc tế Olympic là một sự kiện quốc tế thường xuyên sử dụng linh vật. Đấy là những con người hoặc động vật đến từ các nước chủ nhà đăng cai đại hội thể thao. Trong các sự kiện thể thao này, linh vật của Thế vận hội Olympic luôn là linh vật nổi tiếng nhất. Các linh vật này luôn mang lại niềm vui và sự phấn khích cho các kỳ Thế vận hội. Rất nhiều linh vật thành công tới mức người ta biế́t đến những linh vật này nhiều hơn các nhà vô địch và những kỷ lục mà họ đạt được. Chú gấu Misa - linh vật của kỳ Olympic năm 1980 hẳn còn in dấu trong tâm trí nhiều người Việt Nam.

Các liên hoan phim quốc tế nổi tiếng thế giới như Liên hoan điện ảnh Roma, Cannes, Berlin mà các giải thưởng gắn liền với linh vật của các sự kiện này. Ví dụ như giải Sư tử vàng (Roma), Cảnh cọ vàng (Cannes), Gấu vàng (Berlin).

Linh vật, mảnh đất vàng của nghệ thuật thị giác

Điêu khắc và thiết kế đồ họa là hai lĩnh vực sáng tạo nên nhiều linh vật nhất. Như đã giới thiệu ở trên, do nhu cầu các mẫu mã linh vật và các sản phẩm kèm theo rất lớn, đặc biệt là đồ lưu niệm. Một trong những hạng mục quan trọng của điêu khắc linh vật là những tượng đồng đặt ở ngoài trời. Tác phẩm điêu khắc Charging Bull của nghệ sỹ Arturo Di Modica tái hiện một khoảnh khắc con bò dũng mãnh xông tới trên quảng trường Bowling Green ở trước Sở Giao dịch chứng khoán New York. Và nó trở thành linh vật của phố Wall, biểu tượng của sức mạnh Mỹ.

Trong lĩnh vực thiết kế, liên quan đến linh vật có rất nhiều sản phẩm, đa dạng về hình thức, chất liệu cho đến chức năng. Một sản phẩm có doanh thu cao là các đồ lưu niệm liên quan đến linh vật. Ở châu Á, Nhật Bản là một cường quốc của linh vật, từ những linh vật cổ truyền đến những linh vật giả tưởng mới. Nền công nghiệp truyện tranh Manga cũng góp phần sản sinh ra cho đất nước mặt trời mọc nhiều linh vật mới.

Linh vật bước ra từ truyện tranh Manga Nhật BảnHaechi theo phong cách Pop Art

Có một xu hướng mới đang thay đổi có tính toàn cầu, nếu như trước đây các linh vật thường là các động vật ăn thịt, các ác thú thì gần đây các động vật ôn hòa, các linh vật giả tưởng ngộ nghĩnh đáng yêu đang dần chiếm ưu thế. Linh vật Haetae đã trở thành biểu tượng văn hóa đại chúng đặc biệt thành công, là biểu tượng của thủ đô Soul. Hình ảnh Haetae xuất hiện trên đường phố với những hình ảnh vui nhộn. Haetee là linh vật có nguồn gốc Trung Hoa. Haetee có tên Giải Trãi/獬豸tên một thần thú, tương truyền có từ đời vua Nghiêu. Linh vật này được mô tả là giống hình con dê, có một sừng. Sách Luận Hành của Vương Sung (27-97) nói đến tích giải trãi là con thú của Cao Giao, một vị hiền thần đời vua Thuấn. Con giải trãi này hễ gặp kẻ gian là dùng sừng đâm ngay, nhưng không bao giờ chạm đến người hiền. Ở cố cung Bắc Kinh có một tượng đồng giải trãi khá lớn hình mạo hung dữ. Ở Hàn Quốc, thời Joseon (1392-1897), bên ngoài cung điện Seoul có tượng đá Haetae tuy khá uy nghi nhưng đã bớt nhiều vẻ gai góc, và không có sừng. Năm 2009, Seoul Design Olympiad là một lễ hội thiết kế thế giới được tổ chức bởi thành phố Seoul nhằm tăng cường và quảng bá Seoul như là một trung tâm thiết kế của thế giới. Hình ảnh Haetae đã làm thành một tượng cực lớn ngoài trời và rất tượng nhỏ mang phong cách vui nhộn. Đặc biệt với du khách, hình Haetae được thiết kế thành những sản phẩm du lịch được thiết kế rất đa dạng.

Có thể nói một cách hài hước rằng, xã hội phương Tây duy vật, thực dụng nhận thấy những tác dụng to lớn của linh vật trong đời sống. Cho nên linh vật hiện diện khắp nơi trong đời sống thế tục các nước Âu Mỹ. Trong phần viết tiếp theo, chúng tôi xin nêu những điểm sáng đáng kích lệ của hoạt động sử dụng linh vật Việt trong đời sống đương đại nước nhà. Mặc dù, nhìn một cách toàn cảnh, văn hóa Việt Nam đang bị linh vật ngoại lai chèn ép, đặc biệt là nạn sư tử đá hoành hoành từ Bắc chí Nam, từ đình chùa miếu mạo, nghĩa trang liệt sĩ đến công sở, các khu vui chơi giải trí. Linh vật Việt có một tiềm năng vô cùng to lớn cho lĩnh vực sáng tạo văn hóa nói chung và nghệ thuật thị giác nói riêng.       

THYT