Song xưa Phố cũ, một góc nhìn mới về Hà Nội

“Song xưa phố cũ và những ghi chép bên lề” (SXPC) là tên một cuốn sách của Nxb. Thế giới được họa sỹ, nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế thực hiện trong hơn 10 năm qua. Tác phẩm này vừa phát hành năm 2013 và được trao Giải thưởng Bùi Xuân Phái vì tình yêu Hà Nội năm 2014. Nhiều bạn đọc đánh giá cao công trình nghiên cứu này dưới góc độ nghiên cứu kiến trúc và mỹ thuật. Tuy nhiên, tôi không muốn thêm một lần nhắc lại những giá trị nói trên mà muốn nhìn sâu hơn về ý tưởng của cuốn sách và cách thức khai thác đối tượng nghiên cứu mà tác giả đã chọn. Đây cũng chính là điểm khác biệt mà cuốn sách đã mang đến cho người đọc. Hướng tiếp cận mới này trong nghiên cứu mỹ thuật, kiến trúc (và nghệ thuật nói chung) không thuộc về phê bình nghệ thuật hay lịch sử nghệ thuật mà có liên quan đến một hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu nghệ thuật, đó là nhân học nghệ thuật.

HS. Nhà NC Trần Hậu Yên Thế

Nhân học nghệ thuật là một phương pháp mới trong nghiên cứu được Alfred Gell1 viết trong thập niên cuối cùng của thế kỷ 20 và được công bố trong giai đoạn chuyển giao của thế kỷ 21 (năm 1998) sau khi ông qua đời. Theo Gell, “nhân học nghệ thuật tập trung vào bối cảnh xã hội của việc chế tác, lưu hành, tiếp nhận nghệ thuật hơn là đánh giá những tác phẩm cụ thể” vì “công việc đánh giá đó là chức năng của một nhà phê bình.” Từ đây, ông đi đến định nghĩa: Nhân học nghệ thuật là nghiên cứu mang tính lý thuyết về các mối quan hệ xã hội diễn ra quanh các hiện vật (Gell, 1998. tr.7). SXPC cho chúng ta một cách nhìn mới đối với một hiện vật cũ: Những song sắt ở những ngôi biệt thự Hà Nội thời cận đại. Hướng tiếp cận này dẫn dắt người đọc đi từ ngôn ngữ của nghệ thuật tạo hình đến những ký ức lịch sử và cuối cùng dẫn chúng ta đến với những câu chuyện “bên lề” về con người và xã hội đương đại.
Thông qua SXPC, tác giả đã cho chúng ta thấy một khoảng trống hiện nay trong nghiên cứu nghệ thuật nói chung và mỹ thuật nói riêng: Nghiên cứu nghệ thuật chỉ dựa trên phê bình và lịch sử nghệ thuật là không đủ mà cần tiếp cận sâu hơn, rộng hơn đối tượng nghiên cứu này. Có thể nói, một tác phẩm nghệ thuật như trống đồng Ngọc Lũ hay tranh “Phố Phái” không chỉ mang đến cho công chúng vẻ đẹp của nghệ thuật mà quan trọng hơn nó chứa đựng tâm hồn của một dân tộc, bản sắc văn hóa của một quốc gia, cùng hơi thở của xã hội trong một giai đoạn lịch sử. Tìm hiểu những tác phẩm đó không chỉ là công việc mô tả vẻ đẹp của chúng mà còn phải “đọc” được các giá trị văn hóa, lịch sử và xã hội mà tác phẩm đã chuyển tải. Những song sắt trong SXPC không chỉ để phục vụ công năng (bảo vệ) của nó và thể hiện nét tài hoa của người thợ sắt, mà xa hơn, nó còn “ghi” lại một giai đoạn lịch sử của dân tộc Việt Nam.
Có thể thấy, “Nghiên cứu nghệ thuật là một loại hình công việc học thuật mang tính hàn lâm nhằm tìm hiểu giá trị của các tác phẩm nghệ thuật trên nhiều khía cạnh như bản thể luận nghệ thuật (ontology of art), mỹ học (easthetic), mỹ học môi trường (environmental easthetic),... và tất nhiên không thể thiếu lịch sử nghệ thuật (art history) và phê bình nghệ thuật (art criticism). Nếu coi lịch sử nghệ thuật là cách tiếp cận theo chiều dọc và phê bình nghệ thuật là chiều ngang thì việc tìm hiểu các khía cạnh còn lại của các tác phẩm nghệ thuật chính là chiều sâu mà nhà nghiên cứu phải hướng tới, nhân học nghệ thuật nằm trong chiều kích thứ ba này”(Đinh Hồng Hải, tr.48-53). Những thanh sắt tưởng như “vô hồn” trong SXPC cũng có ngôn ngữ riêng của chúng, có cuộc đời của chúng. Chúng được sinh ra, được trân trọng gắn lên các biệt thự sang trọng rồi lại bị tàn phá trước sự lấn át của kính và bê tông, thậm chí bị “thủ tiêu” vì trót sinh ra ở những mảnh “đất vàng” có giá hàng chục, hàng trăm tỷ đồng. Chút “Hà Nội xưa” còn sót lại trong SXPC luôn thường trực nguy cơ bị xóa sổ.
SXPC dường như muốn níu kéo lại những giá trị di sản của Hà Nội qua những song sắt “câm lặng” trong những ngôi biệt thự (thứ đã tạo nên vẻ đẹp kết hợp văn hóa đông-tây của Hà Nội). Qua con mắt của tác giả, những thứ vô tri đó hướng chúng ta đến với một lượng thông tin nhiều đến bất ngờ: Tên gia chủ và nghề nghiệp của họ, niên đại, người thiết kế cùng vô số thông tin về lịch sử và văn hóa của Hà Nội. Đây chính là những đối tượng trong nhân học nghệ thuật mà Gell đã đề cập. “Từ các hình vẽ ma thuật của các tộc người tiền sử đến các tác phẩm kinh điển trong nghệ thuật Phục Hưng và nghệ thuật hiện đại; từ những hình minh hoạ của thổ dân châu Phi và châu Á – Thái Bình Dương đến các tác phẩm hội hoạ ở các trung tâm nghệ thuật ở châu Âu, thậm chí là ngôn ngữ biểu tượng trong các chương trình quảng cáo bia và xe hơi... Tất cả các sản phẩm nghệ thuật đó đều đã và đang ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống của con người” (Đinh Hồng Hải, tr.49).

Bên cạnh “cuộc đời” của những song sắt, những câu chuyện bên lề trong SXPC đang rất cần các nhà nghiên cứu thuộc nhiều ngành khác nhau như sử học, khảo cổ học, xã hội học, kiến trúc & quy hoạch đô thị,… nghiên cứu, tìm hiểu và giải mã những “hiện vật khảo cổ học nhân văn sống” này trong đời sống đương đại. Đúng như tác giả đã nêu trong Lời kết của cuốn sách: “ở góc độ nhân học nghệ thuật thì cánh cửa Đại học Đông Dương cũng ngang hàng với bức tranh tường của Vitor Tardieu, cánh cửa đi vào nhà Victor Tardieu cũng tương đương với tranh của Nguyễn Phan Chánh. Đó đều là những hình ảnh di sản, dấu vết của lịch sử” (Trần Hậu Yên Thế, tr.339). Dường như ý tưởng thực hiện cuốn sách này đã được tác giả “lường trước” để có một cái kết “mở” khiến người đọc phải suy tư, hoài niệm. Nhưng có một cái kết mà tác giả không thể ngờ tới, đó là sự thích thú của bạn đọc và toàn bộ số sách đã bán hết sau khi được xuất bản chỉ vài tháng (!). Hy vọng rằng, cuốn sách có giá trị này sẽ sớm được tái bản để phục vụ bạn đọc.

Tài liệu trích dẫn
1. Alfred Gell (1998), Art and Agency: An anthropological theory (Nghệ thuật & tác lực: Một lý thuyết nhân học). Oxford University Press
2. Alfred Gell (1988), Technology and Magic (Kỹ thuật & ma thuật). Anthropology Today, Vol. 4 No.2 pp.6-9
3. Đinh Hồng Hải (2012), Từ “Kỹ thuật&Ma thuật” đến “Nghệ thuật & tác lực” qua góc nhìn của Alfred Gell, Tạp chí Tia sáng số 13, 7/2012. Tr.48-53.
4. Trần Hậu Yên Thế (2013), Song xưa phố cũ và những câu chuyện bên lề, Nxb. Thế giới, Hà Nội

Đ. H. H

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 10/2014)