Vài ví dụ về nhu cầu nội tại của việc tìm kiếm những hình thức biểu đạt mới và tính đa nghĩa của nghệ thuật đương đại

Chúng ta, dường như ai cũng phải mang rất nhiều gương mặt. Một gương mặt của nỗi buồn, sự đơn độc. Một gương mặt tươi tỉnh giao đãi. Một gương mặt ẩn nhẫn. Một gương mặt phản kháng. Một gương mặt thánh thiện. Một gương mặt của kẻ tội đồ, âm mưu, xảo trá.Một gương mặt của các loại trách nhiệm. Một gương mặt của hư vô….Những hành vi của chúng ta, nếu quan sát sẽ thấy có những đặc điểm trùng nhau, dù cho ai đó cứ nghĩ mình là một cá thể khác biệt. Một người phụ nữ, hễ thức giấc là trang điểm, lao như điên vào một ngày: chợ búa, cơm nước, đưa đón con đi nhà trẻ, đi học chính khóa, đi học thêm. Đi đến văn phòng trong trạng thái kiệt sức. Về nhà trong bộ mặt nhầu nhĩ, cáu kỉnh. Triền miên trong những stress công việc, gia đình… Một người đàn ông lúc nào cũng cố tỏ ra là một nam nhi, mạnh mẽ, có nhiều năng lực, yêu, kiếm tiền, có danh vọng và anh ta kiệt sức thường khi vì tỏ ra, chứ không hẳn đã vì công việc vất vả. Bởi vậy, anh ta sẽ giải tress ở quán bia hơi mỗi chiều, nơi anh ta gặp những đàn ông giống mình, để tỏ ra cái điều anh ta muốn tỏ ra, với những gã đàn ông khác.Những hành vi chúng ta thường làm, những bộ mặt chúng ta thường mang, được tạo ra bởi xã hội, bởi nhưng qui ước, bởi những tập tính, bởi cả vô thức lẫn ý thức.Bộ mặt xã hội, hành vi tập thể hầu như cũng vậy.

Tác phẩm của nghệ sỹ Ba Lan Ludwika Ogorzelec

Nghệ thuật, trong văn chương, trong điện ảnh, trong múa, trong kịch nghệ… Đặc biệt trong mỹ thuật, nếu như trước đây chúng ta bằng lòng với những tiểu thuyết tâm lí mổ xẻ tâm hồn nhân vật, chiêm ngưỡng vẻ đẹp một bức chân dung, phong cảnh hay tĩnh vật, thán phục tuyệt tác của một điêu khắc gia về vẻ đẹp cơ thể, một trường đoạn phim của một phim sử thi… Tất nhiên, tất cả những điều vẫn còn nguyên giá trị cũ với những công chúng cũ, những giá trị thẩm mỹ cũ. Tuy nhiên, dường như thế giới đã đi những bước đi khác. Cơn gió từ các đại dương của các châu lục cũng đổi khác. Mực nước biển tăng lên do nhiệt độ trái đất đã tăng lên, cơn lốc của internét khiến ngồi ở một xó xỉnh cũng biết những chuyện động trời của Mỹ, của Trung quốc. Những câu chuyện giao đãi, rỗng tuếch vẫn được coi là chuẩn mực văn hóa ngàn đời của một dân tộc bỗng chốc thành chuyện buồn cười…Một đoạn phim ngắn chừng mươi phút, chỉ bằng một số hành vi thông thường trong cuộc sống: ăn uống, làm tình, đưa con cái đi học, lao động  ở công xưởng, ăn cắp ở bến tàu…được sắp đặt cạnh nhau lại có thể chỉ ra một cách rõ ràng căn bản bản chất đời sống đương đại, đó là sự nghèo nàn, vô nghĩa, sự ngớ ngẩn của tồn tại.Nghệ thuật đương đại không phải là câu chuyện được bày đặt bởi những nghệ sỹ bế tắc. Mà là sự bế tắc của nghệ thuật cũ đã sinh ra thế hệ những nghệ sỹ đương đại.Tôi đã đọc một cuốn truyện được viết bởi Hạnh Nguyên, một cô bé 16 tuổi. Cô ấy không chịu nổi sự giáo dục của nhà trường. Cô ấy không chịu đựng nổi sự kỳ vọng của cha mẹ. Cô ấy không chịu nổi sự phù phiếm của đời sống, và cảm thấy hoàn toàn đơn độc. Ngay cả sự đơn độc, và thèm muốn được một mình, cô ấy cũng không thể. Bức chân dung không phải của riêng cô gái là cả của một thế hệ, tràn đầy khát vọng, nhưng vì vậy, họ đang ngắc ngoải, thoi thóp. Điều duy nhất làm cho cô ấy thấy mình vẫn còn tồn tại, đó là viết, viết, và viết… Tiểu thuyết của cô ấy đã sinh ra như vậy, không tố cáo, chẳng lên lớp, không phải hình mẫu, và hoàn toàn vô đích. Đích của nó hoàn toàn không do cô ấy muốn. Đích của nó là một đường đi có số phận riêng, có thể khiến người đọc lo âu, day dứt, và có thể sẽ làm một điều gì đấy…

Tác phẩm của Trần Trọng Vũ

Tác phẩm của Trần Trọng Vũ

Có nhiều người lầm tưởng hình thức làm nên nghệ thuật đương đại, cũng như nhiều người lầm tưởng hình thức là cái tạo ra những trào lưu nghệ thuật nói chung. Không bao giờ có điều đó. Giả sử có một nghệ sỹ nào đó loay hoay mãi để tìm một hình thức nào đó, thì không phải anh ta hướng tới hình thức, mà chính là anh chưa tìm thấy tiếng nói cho cái bên trong của mình. Một khi tìm ra, thì tiếng nói và điều anh ta muốn nói sẽ là một chỉnh thể thống nhất, là thứ không thể tách rời.Nghệ sỹ Trần Trọng Vũ, những bức tranh của anh ấy vẽ vào thập niên 90 của thế kỷ cũ, là những khắc khoải, dằn vặt, phiền muộn đầy ứ lên, là một không khí và thời gian tù đọng tích tụ, nhưng dường như chỉ là của một gương mặt, một thân phận, một tiếng nói. Nhưng sau đó, khi đứng ra ngoài được những tâm trạng này, không gian này, anh bắt đầu quan sát nó. Cố gắng để đứng ra bên ngoài. Triển lãm “Chào Việt Nam” tại L’Espace” của Vũ cách đây khoảng hơn 10 năm, và chuỗi dự án “Những đề nghị của lời và hình” mới đây của Trần Trọng Vũ có thể coi là một thành công sau nhưng năm vất vả kiếm tìm và  thử nghiệm trên chất liệu mới sau khi anh giã từ hội họa giá vẽ. Không gian tác phẩm là nơi công chúng có thể đi vào bên trong, va đập, tự trải nghiệm cảm xúc và suy nghĩ cùng tác giả. Vậy là, tác phẩm giống như một gợi ý, một đề nghị, không khẳng định, không phán xét, và người xem sẽ cảm nhận bằng chính trải nghiệm của mình. Thông điệp của tác phẩm được truyền đi không nhằm một áp đặt nào, nó có thể len vào từng ngóc ngách nào đấy của tâm hồn mỗi người, hàm nghĩa của nó là rất rộng. Trong triển lãm “ Những bức thư của chỉ một người gửi” (Manzi-2014) của Trần Trọng Vũ, tác giả sử dụng cả ngôn từ, những bức thư được viết trên giấy, lơ lửng trong một không gian với thứ ánh sáng đông cứng đầy cảm giác, khán giả đi vào đó, đọc thấy những dòng chữ triền miên, như không khi nào dứt.

Tác phẩm của nghệ sỹ Ba Lan Ludwika Ogorzelec

Tác phẩm của Trần Trọng Vũ

Tựa như những trạng thái tinh thần đã được vật chất hóa, hiện hình để người ta có thể sờ thấy, chạm vào bằng mọi giác quan của mình. Vũ nói, như vậy tác phẩm của anh sẽ được nhân lên, được tồn tại trong những ý nghĩa khác của mỗi người.“ Những lũy thừa không số” (Trần Trọng Vũ - Heritage Space-2014) lại là một câu chuyện bất tận của đời sống đương đại. Trong thành phố của chúng ta đang sống, đang hít thở, đang suy tư, đang chạy như ma đuổi vì bất cứ một lí do nào đó, đang trống rỗng, đang quan trọng, đang cao giọng, đang tự kỉ… tựu trung đều trong những cái hộp, bên cạnh những cái hộp, xám, lạnh lẽo vô hồn, xấu xí. Cái tác giả vẽ lên, sắp đặt trước mặt khán giả, trong một thứ ánh sáng cũng lạnh lẽo như vậy. Đó là đời sống của chúng ta chăng?  Là nỗi tuyệt vọng về sự cạn kiệt, khô cằn hay là tiếng chuông thức tỉnh nhân loại? Giấu đi ở đâu đó, rất sâu, hay cũng là sự hòa tan cái tôi biểu cảm, để có thể đem nghệ thuật đến với công chúng, tìm sự chia sẻ của công chúng với nghệ thuật, điều này thực khó, không phải ai cũng làm được. Cũng phải nói thêm rằng, dù bất cứ một thứ nghệ thuât nào, cũng không thể thiếu cái tôi của nghệ sỹ, vì nó luôn luôn là linh hồn, là điều vô hình nhưng là sức hút mãnh liệt nhất, cũng là điều mà công chúng luôn cảm thấy được, dù nghệ sỹ cố giấu nó đi.Những truyện của Hạnh Nguyên, những triển lãm sắp đặt của Trần Trọng Vũ và những ví dụ khác là những câu chuyện dài về nghệ thuật đương đại. Mà ở đây, tôi chỉ muốn nói tới một điều, những gì mà các tác giả đương đại muốn làm, đó là sự nỗ lực tìm kiếm những phương thức biểu đạt cho các thông điệp của họ. Những thông điệp này luôn đa nghĩa, nhiều chiều, có khả năng vang vọng, khán giả, độc giả có thể tiếp nhận chúng bằng chính trải nghiệm bản thân.

G.V

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 9/2015)