Môi trường sinh tồn của các dân tộc Tây Nguyên là một vùng cao nguyên đất đỏ màu mỡ. Đây cũng là vùng núi rừng trùng điệp với những trảng cỏ cao vút đầu người, những dòng sông đỏ nặng phù sa cuồn cuộn chảy vào mùa mưa, và những trận gió tung bụi mù mịt vào mùa khô. Thiên nhiên vừa gần gũi vừa hoang sơ là một địa điểm hấp dẫn cho những nhà du lịch sinh thái. Tây Nguyên những chiều sương giăng mờ thì cảnh tượng vô cùng ngoạn mục, vừa xa lạ, bí ẩn và lãng mạn.Có lẽ nhiều người sẽ giật mình đến ngỡ ngàng khi bắt gặp những bầu ngực không che đậy giữa đại ngàn. Nhưng đối với người dân Tây Nguyên, đó là một tập tục đẹp, trong sáng đến lạ kỳ. Thấp thoáng trong những lùm cây hay trên nương rẫy ẩn hiện những bộ ngực trần đẫy đà của những người phụ nữ, những cô gái trẻ tràn trề sức sống, cũng như những bộ ngực trần sạm màu nắng gió của những người đàn ông.

Thiếu nữ K’Ho với nhạc cụ dân tộc. Ảnh: Hữu Thành

Có nhiều khách quốc tế tới đây tròn xoe đôi mắt ngạc nhiên. Họ ngạc nhiên không phải vì những bộ ngực trần, mà tưởng chừng một vùng xa xôi hẻo lánh này có những dân tộc mà nền “văn minh” đã đến trước cả họ, hoặc nơi đây còn tồn tại những bộ tộc lạc hậu từ thuở xa xưa.Trước đây phần nhiều các cô gái chưa chồng cởi trần, làn da nâu chắc lẳn, chân dài quấn váy hờ đúng như sử thi Tây Nguyên đã tả. Những đôi vai tròn, ngực săn, cặp vú nhô lên chắc lẳn và mềm mại cứ ngời ngời lên trong sáng bình minh hay buổi chiều tà. Tây Nguyên thật bình yên và trữ tình là vậy! Váy áo của phụ nữ Tây Nguyên là cả một công trình nghệ thuật, hoàn toàn là thủ công. Nhưng khi hoàn thành nó là tuyệt tác của kỹ thuật dệt, của phối mầu, của bố cục hoa văn. Váy của phụ nữ Tây Nguyên là những tấm vải dài sát gót, được quấn về một bên hông, có hoa văn ở cạp, gấu và phía sau tương ứng với phần mông. Ở cạp váy phụ nữ Tây Nguyên còn đeo thêm các vòng cườm, lục lạc bằng đồng để khi di chuyển tạo ra các âm thanh vui tai. Ngoài ra, còn các đồ trang sức bằng bạc, đồng, ngà voi, răng thú vật (loại quý hiếm và dữ như cọp, gấu, lợn rừng...) được đeo ở cổ, tai, tay và cổ chân. Hòa mình vào chốn buôn làng người ta mới cảm nhận được hết những nét độc đáo của nền văn hóa Tây Nguyên. Bên bếp nhà sàn những chiều Tây Nguyên hay những đêm trăng sáng. Các cô gái buôn làng thường tụ tập nhau cùng giã gạo đan lát thêu thùa. Chẳng phải nơi đây nền văn minh đã đến trước như các nước ở châu Âu mà sự khỏa thân của người phụ nữ trở thành một cái mốt, một thứ nghệ thuật. Cũng không phải họ là những con người còn hoang dã. Họ sống như người ta vẫn sống, hồn nhiên như cây rừng và sáng trong như nước nguồn buổi sớm.Các dân tộc Tây Nguyên sống gần gũi với núi rừng trong mọi sinh hoạt từ lúc sinh ra, làm ăn, vui chơi cho tới khi nằm xuống, họ lại trở về với đất rừng, với cỏ cây hoa lá. Toàn bộ những vật dụng xây cất nhà cửa, cho đến rau cỏ hàng ngày đều do rừng núi cung cấp. Sống trong núi rừng hoang vu, lấy nông nghiệp trồng trọt làm nguồn sống chính, các dân tộc như Brâu, Xê Đăng, Ba Na, Xtiêng…chọn cách ứng xử hai mặt trước thiên nhiên để đối phó và thích ứng với nó, tức là hòa mình vào thiên nhiên để thích ứng. Việc mặc là một thuộc tính đối phó với thời tiết khí hậu của môi trường.Đồ mặc phía dưới tiêu biểu hơn cả, ổn định hơn cả của phụ nữ Tây Nguyên qua các thời đại là váy. Sở dĩ như vậy vì mặc váy không chỉ là mát, đối phó một cách có hệu quả với khí hậu nóng bức mà còn rất phù hợp với công việc đồng áng. Váy có hai loại váy mở và váy kín. Váy mở là một mảnh vải quấn vào thân. Váy kín thì hai mép váy được khâu lại thành hình ống.

 Thiếu nữ Gia Rai. Ảnh: Phạm Văn Dực

Phần đông phụ nữ các dân tộc ở đây có thói quen mặc váy cởi trần để đối phó với cái nóng quanh năm trên vùng đất này. Họ chỉ ăn mặc chỉn chu váy áo vào những dịp lễ tết, ma chay hay cưới hỏi mà thôi. Có nhà quan sát cho rằng những người phụ nữ thường hay cởi trần như đàn ông nằm trong số các dân tộc theo truyền thống mẫu hệ. Phụ nữ tự do lựa chọn người mình yêu và chủ động việc hôn nhân. Sau lễ cưới con trai về nhà vợ, con cái theo họ mẹ. Ngoài xã hội đàn ông quan trọng hơn, nhưng trong gia đình phụ nữ có ưu thế hơn. Điều này làm cho người phụ nữ tự tin và bình đẳng hơn trong mọi lĩnh vực xã hội, trong đó có việc ăn mặc. Đó là những giá trị nhân bản của văn hóa các dân tộc Tây Nguyên.Tục phụ nữ để ngực trần là một tập tục đẹp, vẫn được các cộng đồng người ở Tây Nguyên duy trì cho tới ngày nay. Trước đây các tộc người ở Tây Nguyên sống chủ yếu trên những cao nguyên được núi rừng bao bọc qua nhiều thời kỳ. Hình ảnh sinh sôi nảy nở của Nữ thần Mặt trời, Mẹ lúa đã ăn sâu vào tiềm thức của người Tây Nguyên trở thành một huyền thoại.

Chiều trong bản. Ảnh: Ngô Dư

Do vậy, quan niệm về cái đẹp cũng bắt nguồn từ thuở ấy và bầu vú người phụ nữ được phô ra như những gì rực rỡ nhất của núi rừng.Giờ đây, tục để ngực trần ở các buôn làng Tây Nguyên vẫn lưu giữ nhưng không còn phổ biến nhiều, nhưng những di sản văn hóa Tây Nguyên còn ghi đậm dấu ấn như tượng nhà mồ khắc hình người phụ nữ mang thai với bầu vú căng tròn khỏe khoắn, trên những nét khắc họa của kiến trúc nhà dài ở Tây Nguyên. Tây Nguyên hoàn toàn không hoang sơ như người ta tưởng, mà nó chứa đầy trong mình những trầm tích văn hoá, được hiểu như sự tích tụ những giá trị vật chất và tinh thần do người Tây Nguyên tạo ra từ hàng ngàn năm nay. Hình thức sống của con người ở đây được lưu giữ trong bề dầy văn hoá đầy bản sắc này.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh ôố tháng 1+2/2015)