Thiết kế bưu thiếp làm sản phẩm lưu niệm từ hoa văn họa tiết của nhóm dân tộc thiểu số H’mông – Dao

Trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam, nhóm H’Mông - Dao là một trong tám nhóm dân tộc với hơn 2 triệu người cư trú chủ yếu ở các tỉnh miền núi Bắc Bộ, một số ở Bắc Trung Bộ. Nhóm H’Mông - Dao gồm ba dân tộc thiểu số H’Mông, Dao, Pà Thẻn có đặc trưng về tiếng nói, chữ viết và hệ thống hoa văn họa tiết. Đó là những giá trị tinh thần được hình thành trong đời sống của các dân tộc và được lưu giữ từ đời này qua đời khác. Trong một lần đi tham quan Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam, tôi đặc biệt ấn tượng với các hoa văn, họa tiết trên trang phục của các dân tộc thiểu số. Các họa tiết không chỉ đẹp mà còn có ý nghĩa biểu tượng, thể hiện những tâm tư tình cảm, khát vọng của các dân tộc. Xuất phát từ nhu cầu của bảo tàng về việc hình thành các bưu thiếp để quảng bá nét đặc sắc của văn hóa các dân tộc Việt Nam, chúng tôi đã hình thành ý tưởng thiết kế bộ bưu thiếp trên cơ sở sử dụng các hoa văn họa tiết của các dân tộc thuộc nhóm H’Mông - Dao.

Hình 1. Hoa văn cổ. áo người H’Mông Đen(Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Hình 2. Hoa văn cổ áo người H’Mông Đen(Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Theo định nghĩa của Đại từ điển Tiếng Việt: Hoa văn là “Hình trang trí có tính đặc thù của các tộc người, thường vẽ, dệt, khắc, chạm trên các đồ vật” [1, tr.814], còn họa tiết là “Hình vẽ có tính chất cách điệu hóa, dùng để trang trí” [1, tr.820]. Có thể thấy hoa văn mang ý nghĩa rộng bao hàm cả họa tiết là một yếu tố sử dụng trong trang trí. 

Từ nghiên cứu các tư liệu, quan sát các hiện vật đang trưng bày tại Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam, tôi đặc biệt chú ý tới trang phục của cộng đồng dân tộc nhóm H’Mông - Dao. Qua việc nghiên cứu các tư liệu và quan sát tỉ mỉ các hiện vật, người viết nhận thấy hệ thống hoa văn của các dân tộc này hết sức phong phú và  được lấy cảm hứng từ thiên nhiên, con người, động vật, hoa lá, các sự vật hiện tượng và  một số vật dụng thân thuộc trong đời sống được cách điệu hóa thể hiện dưới dạng đường nét và các hình kỷ hà. Các hoa văn họa tiết trên trang phục của họ không chỉ tạo ra sự đặc sắc, nổi bật cho trang phục của các dân tộc mà còn là biểu hiện cho nếp sống tộc người, thể hiện trình độ lao động và quan niệm về thẩm mỹ. Hệ thống hoa văn họa tiết đó đã trở thành vốn từ vựng nghệ thuật giúp cho người nghiên cứu và công chúng có thể nhận dạng, giải mã văn hóa của từng dân tộc ẩn chứa trong đó. Tuy rằng mỗi dân tộc đều có nhiều nhóm ngành, với dân tộc H’Mông (gồm 5 nhóm), và Dao (gồm 12 nhóm) tùy theo địa bàn cư trú đều có những trang phục với màu sắc và thiết kế khác nhau nhưng họ có một số đặc điểm chung. Trong trang trí nhóm dân tộc này thường sử dụng bố cục theo dải hoa văn ngang và dọc chạy xung quanh cổ áo, tay áo, ống quần và váy.  Ba dân tộc này còn thường quy các họa tiết vào các ô hình kỷ hà trong mảng hoa văn. Ví dụ trong tạo hình cổ áo các nhóm H’Mông Đen (Hình 1), các hoa văn hình con trâu được đặt trong hình vuông, hoa văn lược bí sắp xếp các hàng dọc nhỏ, liều kề trong hình chữ nhật. Hay cũng các đường nét con ốc chuyển động khi được thể hiện bằng dải hình chữ nhật bé, khi lại được sắp xếp trong các ô hình thoi (Hình 2). Những mô típ này biểu hiện cho cực biến chuyển của mặt trời, thời tiết, không gian và thời gian trong vũ trụ quan cổ đại của nhiều cư dân xưa kia.

Hình 3. Hoa văn trên ống quần người Dao Lô Gang(Nguồn: Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam)

Hình 4. Họa tiết khăn Dao Tả Pan (Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Ngoài ra các hoa tiết này thường được tạo hình bằng các nét, hình kỉ hà không xuất hiện đơn lẻ mà được lặp đi lăp lại nhiều lần, kết hợp với sự sắp xếp đa dạng với nhiều kiểu hình khác nhau nên trang trí trên trang phục luôn luôn có sự khác biệt. Điển hình như khi quan sát mảng hoa văn ống quần người Dao Lô Gang (Hình 3) cùng các dải hoa văn hình cỏ đồng dạng bằng nhau, khi được sắp xếp so le với hoa văn hình cây, khi xuất hiện dưới các dải giống nhau so le. Để tránh sự đồng nhất, các họa tiết hình chong chóng và dải hoa văn dấu nhân xuất hiện nhằm cố định mảng hình. Chính nhờ sự đa dạng cách sắp xếp hoa văn đã mang đến sinh khí cho bộ trang phục người Dao.

Khác với dân tộc khác, ngoài các dải hoa văn, người Dao còn sử dụng còn mảng trang trí họa tiết. Điển hình như họa tiết trên đồ án hoa văn của yếm của người phụ nữ Lô Gang cũng sử dụng nhiều dải hoa văn chạy ngang với tỉ lệ gần bằng nhau. Qua các trình bày mảng họa tiết này, bức tranh con người hòa nhập, ngang bằng với thiên nhiên núi rừng được tái hiện trên mặt vải. Trên khăn Dao Tả Pan (Hình 4) các dải họa tiết hình lưới giầy, hình thoi được quy về các dải ngang đan xen với các dải băng ngang màu đỏ.

Khác với hai nhóm trước, người Pà Thẻn trang phục nổi bật với màu đỏ rực rỡ, nên khi trang trí họ tiết họ thường dùng những màu tương phản về nhiệt độ như trắng - đỏ, các sắc màu bổ túc bao gồm đỏ - xanh lá, trắng - đen, vàng - đen để thể hiện các hoa văn (Hình 5).

Hình 5. Hoa văn trên áo người Pà Thẻn (Nguồn: Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam)

Từ quan sát tỉ mỉ các mẫu vật, đồ lại các hoa văn bằng những nét, đường mảng rõ ràng và kết quả nghiên cứu về bố cục, màu sắc, lựa chọn các mẫu hoa văn đẹp, tiêu biểu ứng với mỗi nhóm, sau đó dựa trên các tư liệu tra cứu về hình ảnh trang phục truyền thống ứng với mỗi nhóm, chúng tôi đã thiết kế hình tượng các nhân vật. Nhân vật trong bưu thiếp được thiết kế một hình ảnh người dân tộc sinh hoạt, lao động hoặc lễ hội. Nhân vật được vẽ khái quát, đơn giản hóa từ các hình ảnh con người trong trang phục của người dân tộc. Các nhân vật trong tranh sẽ không được tô màu mà chủ yếu thể hiện dưới các đường nét, trắng đen để nhấn mạnh hơn các yếu tố hoa văn trong trang trí. Sau khi hoàn thiện phần người, ở trên trên trang phục nơi nào có hoa văn ứng với mảng nền chúng tôi thêm vào để có điểm nhấn cho người xem biết về họa tiết đặc trưng của dân tộc trên trang phục.

Bộ bưu thiếp được thiết kế với tên “Hoa văn, họa tiết H’Mông - Dao gồm mẫu bìa và 18 mẫu thiết kế phản ánh hình ảnh con người và họa tiết trang phục của các dân tộc. Mẫu bìa (hình 6) phản ánh hình ảnh tổng thể của Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam. Mẫu thiết kế này được hình thành từ ảnh chụp Bảo tàng và mặt sau phản ánh thông tin về bảo tàng và nội dung của các bưu thiếp. Để giúp cho du khách hình dung được tổng thể bộ bưu thiếp, người nghiên cứu đã cung cấp thông tin về Bảo tàng, thông tin cụ thể về tên của các bưu thiếp. Ngoài ra mẫu bìa cũng ứng dụng một số các hoa văn họa tiết của nhóm này thay thế cho các mẫu cây thường thấy ở ngoài đời thực, bao gồm các họa văn hình cây, cỏ, cây thông của dân tộc Dao. Để nhấn mạnh hơn các họa tiết bên dưới các cây cũng là các hoa văn hình cây cỏ khác của người Dao và được viền lại bằng họa tiết hình con xoắn ốc chuyển động của người H’Mông. Nền của bìa sử dụng màu chàm nhạt là màu đặc trưng trong trang phục của người H’Mông và người Dao.

Hình 6. Mẫu bìa thiết kế cho bộ Postcard

Điển hình như với mẫu thiết kế 1 (Hình 7) Khắc họa hình ảnh người mẹ địu con của nhóm H’Mông Hoa. Nhân vật người được thiết kế dựa trên kết quả nghiên cứu những tài liệu về trang phục của nhóm người này bao gồm đầu quấn chiếc khăn kẻ xọc, mái tóc được búi đươn giản, mặc trên chiếc váy người dân tộc Mông gồm rất nhiều hoa văn trang trí bằng các đường thằng xung quanh cổ áo búp măng. Phía sau là nền với hai mảng hoa văn: Mảng chính là hoa văn ở trên gấu vấy được thêu và ghép vải công phu với hoa văn hình bàn chân, mảng phụ là hoa văn họa tiết trên tạp dề với các họa tiết hình con ốc chuyển động và, đường viền hình răng cưa. Nhóm H’Mông Hoa ưa dùng các sắc đỏ, sắc cam làm màu chủ đạo trong trang trí hoa văn hoạ tiết, nên trong mẫu thiết kế này đã tập trung thể hiện các màu sắc tương đồng nằm với màu đỏ, đó là những màu nâu, vàng, cam.

Hình 7. Mẫu thiết kế 1

Hay như mẫu thiết kế 2 (Hình 8), : Khắc họa hình ảnh người dân tộc Dao múa hát nhạc cụ truyền thống phổ biến là chiêng. Ở mẫu thiết kế này, nhân vật mang tạo hình y phục nhóm Dao Tả Pan ca múa nhạc trong ngày lễ hội. Phía đằng sau là mảng hoa văn hình chữ nhật miêu tả các hoa văn trên khăn đội đầu nhóm này bao gồm hoa văn cây thông, hình lưới giầy đi kèm là một số hoa văn hình hoa bạc thường trang trí trên cổ áo. Khác với các nhóm Dao Đỏ khác, màu sắc chủ đạo trang trí trong trang phục nhóm Dao này là màu chàm xanh thẫm, điểm xuyết các sắc màu trắng, đỏ.

Hình 8. Mẫu thiết kế 2

Bộ bưu thiếp “Hoa văn họa tiết H’Mông - Dao” được thiết kế dựa trên việc sử dụng các hoa văn họa tiết và các hình ảnh tư liệu xác thực về các tộc người với hình thức vẽ minh họa sẽ mang tới sự mới mẻ, gần gũi hơn với cộng đồng khách du lịch và người tham quan. Việc ứng dụng hoa văn vào thiết kế bưu thiếp sẽ góp phần lưu giữ được cốt dân gian, mỹ thuật truyền thống vừa mang hơi thở hiện đại. Hy vọng, bộ bưu thiếp “Hoa văn họa tiết H’Mông - Dao” sẽ làm phong phú hơn các sản phẩm quà lưu niệm cho Bảo tàng Văn hóa các Dân tộc Việt Nam, chuyển tải các thông tin, tạo cầu nối thu hút khách tham quan trong nước và quốc tế đến với nền văn hóa đặc sắc của các dân tộc Việt Nam. 

Đỗ Vũ Minh Ngọc (số 7, tháng 7/2019)

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Như Ý (chủ biên) (1999), Đại từ điển Tiếng Việt, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

2. Lò Giàng Páo (1997), Tìm hiểu văn hóa vùng các dân tộc thiểu số, NXB Văn Hóa, Hà Nội.

3. Viện Dân tộc học, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (2006), Người Dao ở Việt Nam, NXB Thông tấn, Hà Nội.

4. Viện Dân tộc học, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (2013), Người H’Mông ở Việt Nam, NXB Thông Tấn, Hà Nội.