Dương Thanh Phong - phóng viên ảnh dũng cảm của Thông tấn xã giải phóng

Dương Thanh Phong chuẩn bị xuống tàu tập kết ra Bắc, nhưng lại đi ngược lên rừng, cùng hàng chục cán bộ vượt suối trèo đèo âm thầm trở lại vùng địch tạm chiếm. Từ trạm Vân Canh (một điểm tập trung Việt Minh tập kết của tỉnh Bình Định, đoàn cán bộ này vượt đường rừng đến Vạn Ninh thuộc tỉnh Khánh Hòa - từ Khánh Hòa lần lượt vào Sài Gòn, rồi lên Củ Chi, Trảng Bàng. Để tạo chỗ ở hợp pháp bám trụ hoạt động trong vùng địch, mỗi người làm lấy một nghề. Dương Thanh Phong làm nghề chụp ảnh.

Chân dung Dương Thanh Phong

Trên đây là đoạn mở đầu câu chuyện của Dương Thanh Phong về một giai đoạn hoạt động khá sôi nổi và đầy nguy hiểm của ông và đồng đội - với tư cách một cán bộ cách mạng khi còn trẻ tuổi, một nhà nhiếp ảnh đầy nhiệt huyết. Một trong những nét đặc sắc trong cuộc đời và sự nghiệp của Dương Thanh Phong là đã tham gia công tác cách mạng rất sớm: 13 tuổi được phân công làm nhiệm vụ chuyển thư từ móc nối cán bộ (từ An Tịnh ra Gia Lộc, từ Gia Lộc đến Gia Bình, từ Trảng Bàng xuống Suối Sâu, Suối Cụt (Củ Chi). Bước vào cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, ở tuổi thanh xuân, Dương Thanh Phong lại lăn lộn trên những vùng đất này, đặc biệt gắn bó với Củ Chi đất thép, và bà con cô bác, đồng đội của ông ở đây đã và mãi mãi trìu mến nhớ đến “Hai Hình” - người phóng viên ảnh của Thông tấn xã Giải phóng chuyên trách đặc khu Sài Gòn - Gia Định.
Đầu năm 1955, tròn 15 tuổi, Dương Thanh Phong được giao nhiệm vụ chụp ảnh để làm căn cước cho một số cán bộ nằm vùng, trong đó có những cán bộ cao cấp như Hoàng Lệ Kha, Bí thư tỉnh ủy Tây Ninh(*), Võ Văn Kiệt, Mai Chí Thọ, Trần Bạch Đằng… Chiếc máy ảnh Rolleiflex 6 x 6 của ông còn là chiếc hộp kín cài giấu những bức thư bí mật viết bằng loại mực đặc biệt, mang mệnh lệnh của tổ chức mỗi lần đi qua trạm kiểm soát của địch. Để tạo thế hợp pháp hoạt động ngay trong lòng địch, Dương Thanh Phong thuê hai căn nhà mặt phố mở hai tiệm chụp hình: Photo Lux và Song Thanh (gắn tên hai anh em: Dương Thanh Phong và Dương Thanh Vân mà người ta vẫn gọi là Hai Hình và Ba Hình).
Trong các năm 1959 - 1960, ông được tổ chức giao cho một số tập báo ảnh từ miền Bắc gửi vào, yêu cầu chụp lại và in thành nhiều bản để tuyên truyền công cuộc xây dựng miền Bắc. Để đưa số ảnh từ Củ Chi xuống Sài Gòn, phải xếp gọn trong từng hộp giấy ảnh, nghi trang mang đi.
Hai tiệm chụp ảnh nói trên còn là điểm hẹn, là nơi gặp mặt, dừng chân của cán bộ ra vào vùng giải phóng - nhờ lợi thế: người đi chụp ảnh, người chờ lấy ảnh.

Nông dân làm hầm chông. Ảnh: Dương Thanh Phong

Đầu năm 1961, Ban Tuyên huấn khu Sài Gòn - Gia Định điều Dương Thanh Phong vào vùng giải phóng Củ Chi, giao nhiệm vụ xây dựng bộ phận nhiếp ảnh TTXGP khu Sài Gòn - Gia Định, gọi là B.5 Y.4, đóng căn cứ ở khu rừng chồi cạnh đường Hố Bò, xã Phú Mỹ Hưng. Lúc đầu, bộ phận chỉ có hai người, phương tiện hết sức thiếu thốn và thô sơ - một chiếc máy chụp ảnh 6 x 9 hiệu Photax vỏ nhựa, hộp giấy ảnh và chưa đầy 10 cuộn phim. Kể lại chuyện này, Dương Thanh Phong nói: “Nhiếp ảnh kháng chiến chống Mỹ những ngày đầu như thế - cũng như cuộc đồng khởi của quân và dân Sài Gòn - Gia Định bắt đầu từ những cây súng sét và mấy khẩu ngựa trời”.
Vinh dự của nhiếp ảnh Y.4 là đã có mặt đúng vào lúc phong trào cách mạng đang dâng cao khí thế quần chúng đang sục sôi như vũ bão. Và từ phong trào đó, những tấm ảnh của Dương Thanh phong về Củ Chi đồng khởi đã làm nức lòng nhân dân cả nước. Bức ảnh phá ấp chiến lược khiêng nhà về nơi cũ sinh sống được Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam tặng Giải thưởng Văn học - nghệ thuật Nguyễn Đình Chiểu đầu tiên (1965). Một loạt bức ảnh có giá trị khác đều ra đời từ đây, rất được thán phục, như: Tiểu đội nữ du kích ngụy trang bằng cách chụp rơm lên đầu bí mật bám sát căn cứ Đồng Dù của sư đoàn “Tia chớp nhiệt đới” Hoa Kỳ; Vợ chồng du kích trẻ mắc võng ru con thơ trong chiếc xe bọc thép M 113 bị bắn cháy. Loạt ảnh chụp trong địa đạo Củ Chi 1963 đến 1975 đã được Dương Thanh Phong chọn lọc, biên tập thành sách “Địa đạo Củ Chi” cho xuất bản ngay sau ngày giải phóng.
Bộ phận nhiếp ảnh B.5 Y.4 đã tăng dần lên 7 - 9 thành viên, đến năm 1975 tổng biên chế là 32 lượt nhân viên, trở thành đơn vị cấp phòng do Dương Thanh Phong đứng đầu. Các phóng viên phân công nhau bám sát chiến trường - tay máy vai súng, nay theo đồng bào đi đấu tranh chính trị, mai theo du kích bao vây bốt diệt đồn. Và họ đã ghi lại các hình ảnh nhân dân Tân Thạnh Tây - Củ Chi nổi dậy san bằng Ấp chiến lược, nhân dân Phước Vĩnh An đêm đêm đi cuốc lộ phá cầu, đắp mô cắt đường số 8… Hòa cùng tiếng súng tiến công diệt ác, phá kềm, phá banh ấp chiến lược của đồng bào nông thôn, hàng triệu đồng bào đô thị Sài Gòn xuống đường biểu tình đấu tranh chống chế độ độc tài phát xít, đòi tự do dân chủ, chống đế quốc Mỹ xâm lược, đấu tranh đòi trả tự do cho các chiến sỹ: Lê Quang Vinh, Lê Hồng Tư, Quách Thị Trang và Hòa Thượng Thích Quảng Đức… Trong hàng ngũ của lớp lớp quần chúng lao động, thanh niên, học sinh, sinh viên, trí thức và tôn giáo… có các nhà nhiếp ảnh yêu nước, dù bị bao vây kìm kẹp, vẫn chụp được những bức ảnh thời sự nóng bỏng, có giá trị lịch sử. Khó khăn, thiếu thốn trăm bề, nhưng hàng chục vạn tấm ảnh đã được in phóng và kịp thời gửi ra Hà Nội, gửi ra thế giới, đồng thời tổ chức triển lãm trong vùng giải phóng, trong vùng địch tạm chiếm - nhằm tố cáo tội ác của Mỹ - Ngụy và động viên cổ vũ quần chúng nhân dân hăng hái thi đua đấu tranh cách mạng.

Khoét vào lòng đất, đào địa đạo. Ảnh: Dương Thanh Phong

Ngay trong lòng địa đạo Củ Chi, mảnh đất địch tự do oanh kích, Dương Thanh Phong và đồng nghiệp của ông đã tổ chức in hàng vạn tấm ảnh thiếp thư chúc tết của Bác Hồ - làm quà tặng cán bộ chiến sỹ nhân dịp xuân về trên quê hương thép.
Dương Thanh Phong nhớ mãi: mùa khô 1966 - 1967 - thời kỳ chiến tranh “hủy diệt” - “chiến tranh cục bộ” - giặc Mỹ quyết tâm hủy diệt vùng căn cứ cách mạng kiên cường nằm sát nách Sài Gòn. Chất độc hóa học, từng đoàn viễn chinh, xích xe tăng bọc thép tràn qua cày xới càn nát quê hương. Cả vùng đất không còn một bóng người, một ngôi nhà, một bóng cây. Suốt ngày đêm chỉ còn nghe tiếng bom, tiếng pháo, Dương Thanh Phong và các đồng nghiệp lại lên vành đai diệt Mỹ để ghi hình ảnh cuộc chiến đấu vô cùng anh dũng của quân và dân ta, đang diễn ra trên mảnh đất nóng bỏng - nơi sinh ra những người con bất khuất, anh hùng như: Ba Ni, Trần Thị Gừng, Võ Thị Mô, lão du kích Út Một A, những em bé chăn trâu biết đào hầm chống ngăn giặc biết làm trái mìn, gài mìn đánh xe tăng Mỹ.
Dương Thanh Phong bồi hồi nhắc đến những tấm gương của chính đồng đội mình - những phóng viên nhiếp ảnh, họ cũng như ông, ngoài chiếc máy ảnh mang trước ngực, trên vai còn quàng thêm cây súng trường “bá đỏ” cùng các chiến sỹ đi phá đồn, chặn đánh các trận càn của Mỹ - Ngụy. Đó là Hoàng Phước - tay máy tay súng bám biệt kích chụp xong bức ảnh rồi bắn hạ tên Mỹ ngồi trên xe; đó là Hồ Răng lặn xuống sông sâu lấy đầu đạn đại bác làm mìn đánh Mỹ, hay Nguyễn Thắng một mình một súng dũng cảm chiến đấu, diệt 11 tên biệt kích cứu đồng đội thoát khỏi vòng vây quân xâm lược; hay Võ Đức Hiệp được tin đồng đội lâm vào cảnh nguy nan, đã vội trao máy ảnh lại cho đồng nghiệp, ôm súng xung phong lao thẳng vào đội hình quân giặc, mở đường máu, cứu đồng đội và anh dũng hy sinh khi tuổi đời vừa tròn 18.

Gia đình du kích. Ảnh: Dương Thanh Phong

Năm 1954, nếu tập kết ra miền Bắc thì con đường đời của Dương Thanh Phong đã đi theo một hướng khác: là một học sinh miền Nam, có thể ông sẽ theo học một môn khoa học nào đó, trở thành một kỹ sư hay một giáo sư… Nhưng, do có những phẩm chất đáng tin cậy, cách mạng đã giữ ông lại, làm một chiến sỹ xung kích với chiếc máy ảnh trong tay. Ngót 20 năm trời, ông sử dụng một cách hiệu quả thứ vũ khí đặc biệt đó và không ngừng trưởng thành trong lửa đạn, sống chết cùng quân và dân ta ở bất cứ nơi nào cần đến ông và đồng nghiệp của ông. Xem lại các tác phẩm nhiếp ảnh của họ ghi lại, không chỉ đất thép Củ Chi nhớ mãi họ mà khắp vùng Sài Gòn - Gia Định, khắp cả miền Nam thân yêu. Bóng dáng, hình ảnh Dương Thanh Phong và đồng đội còn in mãi ở Gò Vấp, vùng chợ Đêm, Bà Điểm, Hóc Môn, Ngã tư An Sương, Bà Quẹo… Riêng về Dương Thanh Phong, có một nhà báo từng viết: “Có chiến sỹ nhiếp ảnh bị bom vùi hết máy ảnh và đồ dùng vẫn cố moi đất lấy cho được cuộn phim vừa chụp. Trong một trận chiến đấu, phóng viên ảnh của Thông tấn xã Giải phóng bị thương hai lần vẫn cố leo lên xe bọc thép chụp lính Mỹ thua chạy! Nhà báo ấy đã nói đúng: “Mỗi tấm ảnh là một tấm gương dũng cảm tuyệt vời!”.
Như vậy, Dương Thanh Phong, tác giả của hàng trăm, hàng ngàn tấm ảnh quí giá, cũng là tấm gương hàng trăm, hàng ngàn lần dũng cảm. Sau ngày chiến thắng trở về, ông được nhận nhiều giải thưởng và Huân chương, như Lao động hạng Nhất, Độc lập hạng Ba, rồi năm 2007, được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học - nghệ thuật cho bộ ảnh gồm 4 tác phẩm: “Niềm hạnh phúc trong khắc nghiệt của chiến tranh”, “Khiêng nhà về làng cũ”, “Du kích đội rơm ngụy trang tiếp cận địch” và “Binh lính Sài Gòn hoảng hốt vứt bỏ quân trang quân dụng trong ngày 30/4/1975”.
Vinh dự và cảm động trước nhưng ghi nhận xứng đáng ấy, Dương Thanh Phong bùi ngùi nhớ đến các bạn chiến đấu của ông ở Phòng nhiếp ảnh Thông tấn xã Giải phóng đặc khu Sài Gòn - Gia Định do ông đứng đầu, đặc biệt là 6 người đã hy sinh - trong đó có liệt sỹ Dương Thanh Vân, người em ruột yêu quí của ông.

T.Đ

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 11/2104)