EDGAR DEGAS và bức tượng VŨ NỮ NHỎ TUỔI MƯỜI BỐN

Vũ nữ nhỏ Tuổi Mười bốn (Petite danseuse âgée de quatorze ans), giữ một vị trí đặc biệt trong các tác phẩm của Edgas Degas (1834-1917). Trong số hàng trăm tượng mà ông đã sáng tác bằng sáp, đất sét và các vật liệu khác, thì nó là bức tượng duy nhất ông không bao giờ chọn để triển lãm. Ít nhất có ba mươi bức bằng đồng và hai phiên bản thạch cao đã được đúc sau khi ông mất, tất cả số tượng đó đúc trên bản gốc bằng sáp và đất sét của Degas, bây giờ bày tại National Gallery of Art, Washington, Mỹ. Trong triển lãm này, từ 5/10/2014 đến 11/1/2015, bức tượng được đặt giữa một nhóm các tác phẩm của Degas với chủ đề ba-lê, từ bộ sưu tập của Gallery, cùng 1 bức tranh sơn dầu và một bản vẽ phấn từ bộ sưu tập Corcoran.Nhà hát Ba-lê Paris (Le Ballet de l’Opera Paris) làm mê mẩn Degas hơn bốn mươi năm.

Xuất thân từ một học viện thành lập năm 1661 bởi vua Louis XIV, nó đã trở thành một thể chế văn hóa hàng đầu của Pháp thế kỷ XIX, khán giả của nó gắn với các tầng lớp trong xã hội Paris. Nhà hát Ba-lê Paris mang lại cho Degas một bối cảnh xã hội đương đại đầy màu sắc rực rỡ, trang trí hoàn hảo, trang phục lộng lẫy… trên hết nó mang lại cho ông cơ hội để nghiên cứu hình tượng cơ thể con người với các chuyển động. Thường xuyên tham dự các buổi biểu diễn, ông cũng được quyền vào các phòng diễn tập, hậu trường và cánh gà sân khấu. Việc quan sát tại buổi diễn tập, các lớp học, và các buổi biểu diễn… là nền tảng cho những bức họa của ông về các điệu múa với nhiều cách thể hiện.

Hình 1

Hình 2,3

Ông trân trọng tính kỷ luật khắt khe và tính chất sang trọng của ba-lê, đồng thời cũng rất thích thú quan sát những khoảnh khắc sau sân khấu hoặc nghỉ ngơi sau những phút tập luyện kiệt sức của diễn viên, ông luôn vẽ nghiên cứu các động tác và các tư thế của họ. Ông cũng sưu tập các đạo cụ, giày tập, dép đi trong nhà…để trong xưởng, dùng để làm mẫu khi cần tư liệu.Người làm mẫu cho bức tượng Vũ nữ nhỏ Tuổi Mười bốn là Marie Geneviere van Goethem (tháng 7,1865 -...), đã được xác định thông qua một dòng chữ trên một bản vẽ phác (hình 1). Sinh ra tại Paris, con của một thợ may và thợ giặt đến từ Bỉ, cô lớn lên ở khu phố nghèo, dáng mảnh mai, luôn thoăn thoắt lướt đi từ các con hẻm… Ý tưởng về một vũ công đường phố ám ảnh Degas rất nhiều mà sau này ông đã viết một bài thơ mười bốn câu (a sonnet) về một cô gái như vậy, ước cho cô có được một “cuộc sống lừng danh” mà không mất đi cái vẻ “đường phố” của cô. Marie bị loại khỏi ba-lê vào mùa hè năm 1882, chắc chắn vì lý do đã bỏ lỡ nhiều buổi diễn tập. Vũ nữ nhỏ, với đôi mắt khép nhẹ, rất tập trung, thể hiện hình ảnh một cô gái với cuộc sống như treo trong sự bấp bênh của cán cân giữa sự đi lên và tụt dốc.Degas đã dành trọn vài năm, rất công phu thực hiện và chuẩn bị cho việc công bố Vũ nữ nhỏ, ban đầu ông có ý định bày tượng này trong cuộc triển lãm lần thứ 5 của trường phái Ấn tượng vào năm 1880, nhưng hai lần hoãn lại, cuối cùng ông bày nó trong triển lãm năm 1881.Vẽ các vũ công ít nhất hai mươi sáu lần, từ rất nhiều góc nhìn khác nhau, ông tạo dựng hình ảnh mảnh mai của người mẫu với khung cốt bằng thanh kim loại và dây thép (xem hiển thị X quang, hình 2). Ráp các đoạn gỗ, dây thừng để nhồi vào trong cùng, tạo lõi cốt với đất sét và cuối cùng là các lớp sơn trong và sáp. Hai cánh tay đã được hình thành tách riêng, cài cắm các chổi sơn và gia cố bằng dây thép (xem sơ đồ, hình 3). Ông tạo trang phục cho nhân vật bằng vải cotton và lụa tutu, đôi giày vải lanh, với dải ruy băng buộc quanh mái tóc sẫm màu. Kết quả, như mô tả của nhà phê bình Jules Claretie, là một điều “kỳ lạ hấp dẫn, gây chấn động và duy nhất của chủ nghĩa tự nhiên”Bức tượng nghiên cứu khỏa thân nhỏ nhất trong loạt tượng về Vũ nữ nhỏ Tuổi Mười bốn chính là bức tượng của giai đoạn chuẩn bị cho bức có mặc quần áo. Phòng nghiên cứu và bảo tồn của National Gallery of Art chỉ ra rằng bức này được đúc trong khuôn ghép mảnh, với sáp tan chảy hoặc đất sét, cho thấy nó là một phiên bản độc lập của Vũ nữ nhỏ Tuổi Mười bốn. Degas dường như làm việc cùng một lúc trên cả  bản cỡ lớn và cỡ nhỏ khỏa thân, và ông vẫn có thể tiếp tục điều chỉnh hình khỏa thân, ngay cả sau khi phiên bản mặc quần áo đã được trưng bày.

Vũ nữ nhỏ Tuổi Mười bốn đã gây tranh cãi khi nó xuất hiện vào năm 1881. Tác phẩm điêu khắc gửi tới một triển lãm mà theo truyền thống thì các tượng được làm bằng đá cẩm thạch, đồng, đất nung, hoặc thạch cao. Nhưng với bức tượng của ông, Degas đã chọn vật liệu khiến người xem liên tưởng đến cả hai hình ảnh tôn giáo trong quá khứ (tượng được tô vẽ như thật và tượng của các vị thánh) hoặc liên tưởng đến tượng nhân chủng học trong các bảo tàng, bằng sáp hoặc mặc quần áo, được trình bày trong tủ kính - như cách ông  trưng bày năm Vũ nữ nhỏ năm 1881. Các nhà phê bình lúc đó, đầy phấn khích, đã giáng đòn cho tác phẩm điêu khắc của Degas, gọi nó là một “bông hoa nhỏ của cống rãnh”, với “cái xấu rất bản năng của khuôn mặt mà trên đó phơi ra tất cả các tệ nạn, những lời hứa đáng ghét”… Nhưng một người quan sát thiện cảm hơn, tiểu thuyết gia Joris Karl-Huysmans, đã viết: “Sự thực khủng khiếp của bức tượng này là nó làm cho công chúng rõ ràng không thoải mái, tất cả các ý tưởng đã được in đậm của họ về tác phẩm điêu khắc, về màu trắng lạnh vô hồn... bị phá bỏ... bức tượng này là một nỗ lực thử nghiệm thực sự hiện đại, duy nhất trong các tác phẩm điêu khắc mà tôi biết”.Thật vậy, với chủ đề phụ nữ, tác phẩm điêu khắc bằng cẩm thạch xưa nay luôn là hình ảnh các nữ thần cổ đại, hình ảnh một cơ thể đẹp tưởng tượng, hoặc các nhân vật nữ trong văn học… cách làm của Degas dường như trở thành sự mạo hiểm trong nghệ thuật với hình ảnh 1 cô gái hiện đại bằng sáp và mặc quần áo.Các thử nghiệm Degas là cách kết hợp rất sáng tạo các vật liệu, là cách tiếp cận và làm cho nghệ thuật trở nên không gò bó với bất kể phương tiện nào. Chủ đề trong tác phẩm là múa, nhưng hơn thế, đó là các chuyển động: với rất nhiều ký họa ở các tư thế mà Degas, trong suốt sự nghiệp của mình, đã phác ra trên không gian hai chiều của giấy rồi dựng lại cụ thể bằng cách mô hình hóa nó một lần nữa trong không gian ba chiều… đã  tạo nên tác phẩm điêu khắc Vũ nữ nhỏ. Bằng cách quan sát, khám phá, và miêu tả ba-lê, Degas đã nỗ lực không ngừng để khẳng định ngoài chủ đề nghệ thuật cổ xưa về cơ thể con người thì chủ đề cơ thể người với chuyển động thuộc về thời ông. Năm 1917, khi Degas mất, hơn một trăm tác phẩm điêu khắc (nhiều trong số đó bị vỡ), làm bằng sáp, đất sét, và một vài tác phẩm bằng thạch cao, đã được tìm thấy trong xưởng của ông. Bảy mươi tư trong số những tác phẩm điêu khắc của Degas, đã được mang đúc đồng, chủ yếu là trong những năm 1920. Năm 1956 và 1958 Paul Mellon mua lại tất cả bảy mươi bản gốc các tác phẩm điêu khắc sót lại sau quá trình đúc. Năm 1985, ông đã tặng lại 52 tác phẩm, cho National Gallery of Art, bao gồm cả Vũ công nhỏ Tuổi Mười bốn (hình trang 43-44).

L.T.H

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 6/2015)