Arthur Schopenhauer: Luận về thiên tài

Người nào muốn trải nghiệm sự tri ân của những người cùng thời thì phải điều chỉnh bước đi theo nhịp của họ. Nhưng những điều vĩ đại không bao giờ được tạo ra bằng cách này. Và người nào muốn làm những điều vĩ đại phải hướng tầm nhìn tới hậu thế, và quyết tâm dựng nên công trình của mình cho những thế hệ sẽ tới. Không nghi ngờ gì, kết quả là anh ta sẽ rất vô danh đối với những người cùng thời, cũng tựa như một người buộc phải sống trên một hoang đảo, cố gắng cao độ để dựng nên một tượng đài tại đó, để truyền tin cho những người đi biển trong tương lai biết về sự hiện hữu của anh ta. Nếu anh ta cho đó là một số phận khắc nghiệt, hãy để anh ta tự an ủi bởi suy nghĩ rằng một người bình thường sống với những mục đích thực dụng cũng thường chịu số phận tương tự, mà không hy vọng vào bất cứ một sự đền bù nào; bởi vì anh ta có thể, trong những điều kiện thuận lợi, sống một cuộc sống vật chất, kiếm tiền, mua sắm, xây cất, chăm bón, tiêu pha, sáng lập, kiến tạo, làm đẹp bằng những cố gắng hàng ngày và với nhiệt huyết không mệt mỏi, và lúc nào cũng nghĩ mình đang làm việc cho chính mình; vậy mà rốt cuộc con cháu anh ta mới là những người hưởng mọi lợi lộc; và đôi khi thậm chí chẳng phải con cháu anh ta nữa. Người có thiên tài cũng vậy; anh ta cũng hy vọng được báo đáp ít nhất trên danh dự; nhưng rốt cuộc thấy mình chỉ lao động vì hậu thế của mình. Chắc chắn cả hai loại người này cũng đã thừa hưởng rất nhiều từ tổ tiên họ.Sự đền bù tôi đã nói như một đặc ân của thiên tài không nằm ở chỗ nó là cái gì đối với những người khác, mà ở chỗ nó là cái gì với chính nó. Người nào là người đã từng sống, trong bất cứ ý một nghĩa thực sự nào, nhiều hơn người có những giây phút tư duy để lại tiếng vang vọng xuyên qua mọi xáo động của các thế kỷ? Rốt cuộc, có lẽ điều tốt nhất cho một thiên tài là anh ta sở hữu được chính mình mà không bị quấy nhiễu, bằng cách sống một cuộc đời hưởng cái thú mà tư duy của chính anh ta, tác phẩm của chính anh ta đem lại, và bằng cách thừa nhận thế giới chỉ như kẻ thừa kế sự hiện hữu phong phú của anh ta. Khi đó thế giới sẽ tìm ra dấu ấn sự hiện hữu của anh ta chỉ sau khi anh đã chết như tìm thấy một vết chân hóa thạch.[5]Thiên tài vượt người thường không chỉ trong hoạt động của các năng lực cao nhất của anh ta.

Stephen Baghot de la BereGulliver ở nước Liliput (1726)

Một người chắc nịch, dẻo dai và nhanh nhẹn sẽ trình diễn các thao tác của mình dễ dàng một cách khác thường, thậm chí nhàn hạ, bởi anh ta cảm thấy sung sướng trong hoạt động anh ta đặc biệt thích hợp, và vì thế anh ta thường làm mà không cần một đối tượng nào hết. Hơn nữa, nếu anh là một diễn viên nhào lộn hay một vũ công, anh ta không chỉ thực hiện được những cú nhảy những người khác không thể làm được, mà anh còn bộc lộ một sự mềm dẻo và độ nhanh nhẹn hiếm có trong những bước dễ dàng mà những người khác có thể làm được, thậm chí cả trong đi bộ bình thường. Cũng vậy, người có trí tuệ vượt trội không chỉ sản sinh những tư tưởng và tác phẩm không thể có được từ những người khác; không riêng gì ở đây anh ta mới cho thấy sự vĩ đại của mình; mà do kiến thức và tư duy là phương thức hoạt động tự nhiên và dễ dàng đối với anh ta, lúc nào anh cũng thích thú với chúng, và nhờ vậy nắm bắt được các vấn đề nhỏ mọn trong tầm của các trí tuệ khác một cách dễ dàng hơn, nhanh chóng hơn và chính xác hơn. Vậy nên anh ta sẽ có niềm sung sướng trực tiếp và sống động trong mỗi sự gia tăng của Kiến thức, trong mỗi vấn đề được giải quyết, trong mỗi ý nghĩ dí dỏm, dù đó là của chính anh ta hay của người khác; và vì thế trí tuệ của anh ta không có bất cứ mục đích nào khác xa hơn trạng thái không ngừng hoạt động. Đó sẽ là nguồn khoái cảm vô tận; và sự buồn chán, như bóng ma ám ảnh người thường, sẽ không bao giờ có thể lai vãng tới gần anh ta.

Dấu chân hóa thạch của khủng long

Cũng vậy, những kiệt tác của các thiên tài trong quá khứ và đương thời chỉ hiện hữu một cách đầy đủ đối với thiên tài. Nếu một sản phẩm vĩ đại của thiên tài được đem giới thiệu với một người thường, trí tuệ hời hợt, người này sẽ chỉ thích nó ở mức như một nạn nhân của thẩm mỹ khi được mời tới cuộc khiêu vũ. Người thì tới vì hình thức, kẻ thì đọc sách trước khi đi để khỏi bị quê. Bởi La Bruyère đã rất đúng khi nói: Tất cả trí khôn trên đời đều thua kẻ không mảy may có tí trí khôn nào. Toàn bộ lĩnh vực tư duy của một người tài, hoặc một thiên tài, khi đem so với những ý nghĩ của một người thường, ngay cả khi chúng hướng về cùng một đối tượng, cũng tựa như một bức tranh xuất sắc, đầy sức sống, được đem so với một bức phác hoạ đơn sơ hay một bức phác thảo yếu bằng màu nước.Tất cả cái đó là một phần của sự báo đáp và bồi thường cho thiên tài vì sự hiện hữu cô đơn trong một thế giới mà anh ta chẳng có gì chung và không có được những cảm thông. Song bởi lẽ kích thước là tương đối, sự thể cũng hệt như thế khi tôi nói Caius là một vĩ nhân, hoặc Caius phải sống giữa những người nhỏ bé một cách thảm hại: bởi lẽ Brobdingnag hay Lilliput[6] chỉ thay đổi phụ thuộc xuất phát điểm. Bất kể hậu thế xa xôi coi tác giả của các tác phẩm bất tử có vĩ đại, vì vậy, đáng ngưỡng mộ và đáng để làm gương đến mấy đi chăng nữa, sinh thời anh ta sẽ hiện ra nhỏ bé, thảm hại, và tẻ nhạt trong mắt những người cùng thời. Đó là ý của tôi khi nói rằng vì cái tháp kia có 300 bậc từ chân tới đỉnh tháp, nên cũng có đúng 300 bậc từ đỉnh xuống chân tháp. Vậy nên các trí tuệ vĩ đại có chịu một ân huệ từ các trị tuệ bé nhỏ; bởi lẽ chỉ nhờ có các trí tuệ bé nhỏ này mà các trí tuệ kia trở thành vĩ đại.Thế thì, chúng ta đừng ngạc nhiên khi thấy các thiên tài nói chung thường không quần chúng và khiến người khác khó chịu. Không phải sự thiếu chan hòa của họ có lỗi. Con đường của họ đi qua thế giới giống con đường của một người đi dạo trong một buổi sáng mùa hè rực rỡ. Anh ta thích thú ngắm nhìn vẻ đẹp và sự tươi mát của thiên nhiên. Song anh ta phải dựa hoàn toàn vào điều này để giải trí; bởi lẽ anh ta không có một ai khác để chia sẻ ngoài những người nông dân đang còng lưng cuốc đất. Thói thường người có trí tuệ vĩ đại thích độc thoại hơn những cuộc đối thoại mà anh ta có thể có trên thế gian này. Nếu đôi khi anh ta hạ cố tham gia đối thoại, thì sự rỗng tuếch của nó có thể khiến anh ta quay về với độc thoại; do tính chóng quên của người đàm thoại, hoặc không để ý tới việc liệu người này có hiểu hay không, người có trí tuệ vĩ đại nói với người đàm thoại hệt như đứa trẻ đang nói chuyện với con búp bê.Tính khiêm tốn trong một trí tuệ vĩ đại, không nghi ngờ gì, sẽ làm thế giới vừa ý; song, thật không may, đó là một contradictio in adjecto [7]. Nó sẽ buộc thiên tài phải ưu tiên các tư tưởng và quan điểm, không, thậm chí cả phương pháp và phong cách, của hàng triệu người hơn là của riêng mình; đánh giá chúng cao hơn; và vì chúng rất khác nhau, thiên tài phải dung hòa các quan điểm của mình với chúng, hoặc thậm chí loại bỏ hoàn toàn các quan điểm của mình để những người khác thắng thế. Trong trường hợp đó, anh ta hoặc sẽ không sản sinh ra cái gì hết, hoặc nếu không các thành tựu của anh sẽ chỉ ở chung một mức với họ. Tác phẩm vĩ đại, đích thực, phi thường chỉ có thể được làm ra chừng nào tác giả của nó bỏ qua phương pháp, các tư tưởng, và quan điểm của những người đương thời, và lặng lẽ làm việc, bất chấp sự phê phán của họ, tự mình khinh bỉ cái mà họ tán dương. Không ai trở thành vĩ đại mà lại thiếu sự ngạo mạn kiểu này. Nếu cuộc đời và tác phẩm của anh ta lại rơi vào một thời đại không thể công nhận và đánh giá anh ta, anh ta dù sao cũng vẫn trung thực với chính mình; giống như một người du hành cao quý buộc phải nghỉ qua đêm trong một nhà trọ tồi tàn; khi bình minh đến anh ta lại vui vẻ lên đường.

Ettore Ferrari, Phiên tòa của Tòa án dị giáo La Mã xử Giordano Bruno (1889), Phù điêu đồng trên bệ tượng đài Giordano Bruno tại Campo dei Fiori, Rome

Một thi sỹ hay một triết gia không có lỗi với thời đại của mình nếu nó chỉ cần cho phép anh ta làm việc mình trong cõi riêng của anh ta mà không bị phiền nhiễu. Anh ta cũng không có lỗi với số phận nếu cái cõi riêng dành cho anh cho phép anh theo đuổi thiên hướng của mình mà không phải bận tâm tới những người khác.Bởi lẽ việc để cái đầu chỉ đơn thuần làm việc phụng sự cái bụng thực sự là số phận chung của hầu hết những ai không sống bằng sản phẩm do chính tay mình làm ra; và họ còn lâu mới bất mãn với số phận của mình. Nhưng điều đó sẽ giáng sự tuyệt vọng vào người có trí tuệ vĩ đại mà trí năng vượt ra ngoài giới hạn cần thiết cho việc phụng sự ý chí; và nếu cần, anh ta thà sống trong những hoàn cảnh eo hẹp nhất chừng nào chúng cho anh tự do dùng thời gian của mình để phát triển và áp dụng các tài năng của anh ta; nói cách khác, nếu chúng cho anh sự nhàn rỗi mà đối với anh là vô giá.Đối với những người thường thì lại khác: đối với họ sự nhàn rỗi tự nó là vô giá trị, hoặc thực sự không phải là không chứa chất những nguy hiểm[8], như thể những người này biết rõ vậy. Các công trình kỹ thuật trong thời đại chúng ta, được thực hiện đạt tới mức hoàn hảo chưa từng có, bằng cách gia tăng và nhân lên các đồ vật xa xỉ, đã cho những người gặp vận may một sự lựa chọn giữa một bên là có nhiều  thêm sự nhàn rỗi và văn hóa, còn bên kia là có nhiều thêm sự xa xỉ và cuộc sống sung túc, nhưng phải hoạt động nhiều hơn; trung thực với tính cách của mình, họ chọn cách sau này, và thích sâm banh hơn tự do. Và họ nhất quán trong lựa chọn của họ; bởi lẽ, với họ, bất cứ cố gắng nào dùng trí tuệ mà lại không nhằm mục đích phụng sự ý chí đều là điên rồ. Họ gọi cố gắng của trí óc nhằm phục vụ chính nó là tính lập dị. Vì thế, tính kiên định với các mục đích của ý chí và của cái bụng sẽ là tính đồng tâm; và, chắc chắn trung tâm ở đây là ý chí, nòng cốt của thế giới.Nhưng, nói chung, rất hiếm khi có một lựa chọn như vậy. Bởi lẽ, đối với tiền bạc, đại đa số người ta không dư thừa, mà chỉ có vừa đủ để đáp ứng nhu cầu của mình, và với trí tuệ cũng vậy; người ta có vừa đủ để phụng sự ý chí, tức là để tiếp tục công việc làm ăn của mình. Sau khi đã trở nên giàu có, người ta bằng lòng với việc ước ao hoặc chiều theo những khoái lạc xác thịt hoặc các trò giải trí trẻ con, chơi bài hay đánh bạc; hoặc sẽ phát ngôn đần độn nhất, hoặc sẽ chải chuốt và tôn sùng lẫn nhau. Và thật ít ỏi biết bao số người chỉ có thậm chí một chút trí năng dư thừa! Cũng như những người khác, họ cũng lấy đó làm một khoái lạc, nhưng đó là khoái lạc của trí tuệ. Hoặc là họ sẽ theo học một môn học tự do nào đó chẳng đem lại cho họ gì cả, hoặc là họ sẽ thực hành một môn nghệ thuật nào đó; và nói chung họ sẽ có khả năng quan tâm một cách khách quan tới sự vật, nên có thể đàm luận. Còn với những người khác, tốt hơn là chớ nên có quan hệ gì hết; bởi lẽ, trừ khi họ nói kết quả kinh nghiệm của chính họ hoặc kể về nghề nghiệp đặc thù của chính họ, hay chí ít cũng thuật lại cái mà họ đã học được từ một người nào khác, đàm thoại của họ cũng sẽ không đáng để nghe; và nếu có bất cứ điều gì đó được nói cho họ, hiếm khi họ lĩnh hội được hoặc hiểu đúng, và trong đại đa số trường hợp điều đó sẽ trái ngược với các quan điểm của riêng họ. Baltazar Gracian[9] mô tả họ thật ấn tượng như những người không phải là người - hombres che non lo son. Còn Giordano Bruno[10] cũng nói y như vậy: Những con người sao mà khác xa những kẻ được tạo ra với hình thù giống người! Còn đoạn văn sau đây trong Kurral[11] sao mà phù hợp tuyệt vời với nhận xét đó thế: Những bình dân trông giống người nhưng tôi chưa bao giờ từng thấy có cái gì thật giống họ cả.

Chú giải của người dịch:
[5] Ở đây Schopenhauer trích dẫn đoạn đầu canto IV trong “Lời tiên tri của Dante” (1819) của Byron:Many are poets who have never penn’dTheir inspiration, and perchance the best :They felt, and loved, and died, but would not lendTheir thoughts to meaner beings; they compressedThe god within them, and rejoin’d the starsUnlaurell’d upon earth, but far more bless'dThan those who are degraded by the jarsOf passion, and their frailties link’d to fame,Conquerors of high renown, but full of scars.Dịch nghĩa:Biết bao thi sỹ đã không bao giờ viếtCảm hứng của mình, và có thể là đó là cảm hứng tuyệt vời nhất:Họ cảm xúc, yêu, và chết, nhưng không đưa các suy nghĩ của mìnhCho những kẻ kém cỏi hơn vay mượn;Họ cô đọng Chúa Trời vào trong mình, và trở lại phía các vì sao,Họ không được vinh danh trên trái đất, nhưng phúc của họ vượt xa hơn nhiềuNhững kẻ bị thoái hóa bởi sân sivà những sự bạc nhược dính dáng tới danh vọng,Những kẻ chinh phục tiếng tăm lừng lẫy, nhưng dính đầy nhơ nhuốc.[6] Tên nước của những người khổng lồ và những người tí hon trong truyện “Gulliver du ký” của Jonathan Swift.[7] Tiếng Latin, tức mâu thuẫn giữa các phần trong một lý lẽ, hay phép nghịch hợp, ví dụ: một sự yên lặng ù tai bao trùm căn phòng.[8] Ngạn ngữ ta có câu: Nhàn cư vi bất thiện.[9] Baltazar Gracian (1601 - 1658) - tu sỹ dòng Tên (Jesuit) người Tây Ban Nha đồng thời là văn sỹ và triết gia tiền hiện sinh (proto-existentialist) được Nietzsche và Schopenhauer đánh giá cao.[10] Giordano Bruno (1548 - 1600) - thầy dòng Đa Minh (Dominican), triết gia, nhà toán học, và nhà chiêm tinh người Ý. Ông là người đã đề ra thuyết đa nguyên vũ trụ (cosmic pluralism), coi các hành tinh là các hệ riêng tương tự hệ mặt trời, trên đó có thể có sự sống riêng. Ông khẳng định vũ trụ là vô tận và không một tinh tú nào có thể là trung tâm của vũ trụ cả. Vì những quan điểm này, ông đã bị Tòa án dị giáo kết tội và thiêu sống vào ngày 17.02.1600 trên quảng trường Campo dei Fiori tại Rome.[11] Kurral - thi tập về luân lý tiếng Tamil của Thiruvalluvar, thi hào và triết gia Ấn Độ sống trong khoảng t.k. 3 - t.k. 1 trCN. 

(Còn tiếp) 

N.Đ.Đ (Biên dịch)

© Nguyễn Đình Đăng, 2015 - Người dịch giữ bản quyền bản dịch tiếng Việt. Bạn đọc có thể lưu giữ bản dịch này để sử dụng cho cá nhân mình và chia sẻ miễn phí trên internet. Mọi hình thức sử dụng khác như in ấn, sao chép lại bản dịch này, dù là một phần hay toàn bộ, để phát hành trong các ấn phẩm như sách, báo chí, luận văn, hay nhằm mục đích thương mại (kể cả tại các trang thư viện điện tử trên internet mà để đọc được hay tải xuống người đọc phải trả tiền để mở tài khoản) v.v. đều vi phạm bản quyền nếu không nhận được sự đồng ý bằng văn bản của người dịch.

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2015)