Hà Nội những ngày trước Hòa bình (30/4/1975)

Từ năm 1962 đến 1985, đã hơn 12 lần Thomas Billhardt đến Việt Nam, chứng kiến sự tàn phá khủng khiếp của chiến tranh, ông nói: Bản chất của nhiếp ảnh không chỉ ghi lại hình ảnh cuối cùng, mà còn phải diễn tả bối cảnh và những câu chuyện về nó. Bởi thế ông có một kho ảnh vô giá về Việt Nam thời chiến. Ông đã cho ra đời nhiều cuốn sách, đáng chú ý nhất là cuốn sách với tên gọi “Hà Nội, những ngày trước hòa bình” (Hanoi am Tage vor dem Friden). Có thể nói Hà Nội, những ngày trước hòa bình là một khoảng lặng sâu lắng phía sau cuộc chiến. Tuy đến Việt Nam nhiều lần, cả trong giai đoạn chiến tranh khói lửa nhưng Billhardt chọn cho mình một lối đi riêng, ông không đi ra trận tiền để ghi lại những hình ảnh thời sự khốc liệt nhất, thay vào đó, ông ở lại hậu phương, hòa mình vào đời sống thường nhật của người dân, để ghi lại những tác động của cuộc chiến đối với đời sống của họ. Nhưng cái “khoảng lặng” này lại dường như kể nhiều hơn câu chuyện của chiến tranh ở Việt Nam.

Theo mẹ đến nhà trẻ. Ảnh: Thomas Billhardt 

Tập quân sự trên đường phố

Mỗi lần tới Việt Nam, hành trang lớn nhất của ông là túi máy, không những thế người ta cũng thấy lúc nào ông cũng ôm khư khư chiếc máy ảnh trong lòng. Ông chụp hầu như tất cả những gì nhìn thấy trên đất nước Việt Nam kể từ khi bom Mỹ rải xuống. Những bức ảnh của ông các tạp chí lớn của thế giới đều sử dụng, từ Ogonjok, Life, đến Paris Match và các tạp chí khác, và còn triển lãm ở Tokyo, Kairo và Santuago de Chile, những cuộc triển lãm ảnh này đã tác động sâu sắc đến tình cảm của độc giả. Ông đã diễn tả vẻ đẹp, nét lãng mạn của người dân trong cuộc sống thường nhật, lòng can đảm của họ, cảnh đạn bom tàn phá. Nó đem lại sự ủng hộ mạnh mẽ của những người dân trên thế giới đối với Việt Nam. Nếu đi tìm một người bạn thật sự chia sẻ với người dân Việt Nam trong cuộc chiến tranh giải phóng thì Thomas Billhardt là một trong những điển hình. Ông và tôi cùng học với nhau trong  một trường đại học danh tiếng của Đức,  Đại học Hội họa và Nghệ thuật sách (Hochschule für Graphik und Buchkunst), tốt nghiệp với chuyên ngành nhiếp ảnh nhưng trước tôi đúng 20 năm. Khi tôi còn đang ngồi trên ghế nhà trường thì Thomas Billhardt đã nổi tiếng với những bức ảnh chụp tại quê tôi - Việt Nam, Palestine và Nicaragua....Ngay từ khi còn trong trường, ông đã tham gia Hội Nhiếp ảnh Đức, ra trường làm như một nhà báo tự do. Từ 1972 tới 1981, Billhardt là người điều hành nhiều nhóm và studio ảnh, làm việc với các nhà xuất bản, các tổ chức xã hội.

Khôi phục sản xuất

Dấu vết chiến tranh

Thomas Billhardt nhận được nhiều giải thưởng danh giá của Đức. Ông tham gia rất nhiều triển lãm quốc tế, và luôn coi mình là nhiếp ảnh gia thiên về việc tạo ra những tác phẩm nghệ thuật của riêng mình (Erstellung des eigenen Kunstwerk) hơn là những bức ảnh đơn thuần là ảnh báo chí (Pressphoto). Nhưng ông lại có một góc nhìn và cách tiếp cận khác đối với nghệ thuật - Đó là quên đi mình đang làm nghệ thuật, để chắt được cái cốt lõi của đối tượng trước ống kính?Ông lặng lẽ chụp cuộc chiến tranh Việt Nam nơi không có tiếng súng, nhưng trĩu nặng suy tư, cảm xúc của tiếng bom rền. Phải nói những ngày trước 30/4/1975 cũng là thời gian ấn tượng nhất mà Thomas Billhardt để lại trong những bức ảnh về Việt Nam. Mỗi bức ảnh của ông là một câu chuyện, là một cuộc đời con người ẩn sâu trong đó. Mỗi chi tiết trong ảnh là một minh chứng của cuộc sống sinh động và sâu lắng. Những chi tiết mà ông đưa vào trong ảnh như những chiếc đồng hồ đa chiều, nó làm cho những bức ảnh của ông có không gian, thời gian và chứa đựng cả ký ức lẫn tương lai trong từng ước vọng của con người.Ảnh của Thomas có sự rạch ròi, có sự gửi gắm tình yêu và sự khám phá những vùng đất mà ông đã đi qua, ông đi để kể về những số phận con người mà ông đã gặp gỡ. Tựu chung  tính nhân văn được ông dùng thủ pháp nghệ thuật của mình diễn tả một cách tinh tế. Qua ảnh của ông dù nhìn dưới góc độ nào người ta cũng dễ dàng nhận ra ông còn là một nhà báo, muốn truyền đi một thông điệp đối với mọi người về một đất nước Việt Nam với những con người hiền hòa, nhân hậu, quả cảm và giàu lòng nhân ái.Hanoi, am Tage vor dem Frieden - là một khoảng lặng trước hòa bình, đó cũng là một giai đoạn lịch sử mà nhà nhiếp ảnh ghi nhận hành vi, đạo đức, lương tri, lòng kiên nhẫn của con người đứng trước sức tàn phá của chiến tranh. Mở đầu cuốn sách là những con đường rợp bóng cây xanh, những đứa trẻ vui đùa trong góc phố, những cửa hàng đơn sơ, cuộc trò chuyện của những người vô tình gặp nhau trên đường, những vẻ mặt người khắc khổ và bình thản. Nụ cười vẫn nở trên môi những em nhỏ và người ta vẫn quét vôi lại những căn nhà cũ. Dường như chiến tranh không đụng được tới mảnh đất này, vẫn đông vui quán giải khát ven hồ, vẫn có em nhỏ đang vui chơi bên chiếc cầu trượt trong công viên lặng ngắt.Rồi thật đột ngột cuốn sách được bung ra bằng hình ảnh một tấm tôn lỗ chỗ vết đạn bom và những thân thể mang nhiều thương tích, những gương mặt người lặng lẽ bên những hố bom đen ngòm, những ngôi nhà, bệnh viện đổ sụp. Họ, những người ở đây lặng lẽ xóa dấu vết của cuộc chiến, khôi phục sự bình yên trong lòng người. Và cũng vẫn đột ngột như vậy với cảnh những người bác sỹ, hộ lý, những bà mẹ bên những em bé mới chào đời. Hình ảnh như một lời khẳng định, dù khốc liệt đến mấy mảnh đất này vẫn hồi sinh. Hồi sinh trong sự đổ nát do chiến tranh tàn phá, làng quê xơ xác, phố xá tan hoang, tượng phật cũng đổ vỡ loang lổ vết đạn bom.

Ký ức chiến tranh

Cuộc sống trên phố

Một cuộc chiến khốc liệt mà người ta không  nhìn thấy bom rơi đạn nổ. Rồi Thomas Billhardt phát hiện ra bao điều thú vị và kỳ diệu của dân tộc nhỏ bé này trong cuộc chiến. Sau mỗi cuộc bom đạn như vậy cuộc sống lại hồi sinh một cách lạ kỳ. Những đứa trẻ vẫn vui đùa, lại mải miết học tập trong những mái trường đơn sơ mới bị tàn phá, những chuyến xe lại tiếp tục ra tiền tuyến, những người nông dân vẫn cặm cụi trên cánh đồng quê…, và đây một cậu bé chừng 5 tuổi, còn cởi chuồng đang điều khiển một con trâu to lớn. Hẳn ông có ý định so sánh gì trong những bức ảnh như thế. Người ta câu cá ngay trong những hố bom ngập nước bên cánh đồng, tiếng sáo lại réo rắt trên lưng trâu của trẻ mục đồng, những làn điệu dân ca vẫn ngọt ngào êm ái trong các thính phòng. Và người ta còn đọc thấy cả niềm tin lẫn sự khao khát hòa bình ấm no trong bức ảnh đứa trẻ dùng thân trâu làm chiếc bảng để học bài. Việc ông tập trung khai thác những hình ảnh như vậy mang ý nghĩa quan trọng, dẫn người ta đến với một ký ức nhiều tầng, đa lớp với câu chuyện về những con người bất khuất, gian khổ nhưng vẫn tràn đầy hy vọng. Cuốn sách như một sự tiên tri, một lời khẳng định - Dân tộc này sẽ không bao giờ bị đánh bại.“Hà Nội, những ngày trước hòa bình” của nhà nhiếp ảnh Thomas Billhardt đúng là một khoảng lặng trong chiến tranh, nhưng bằng ngôn ngữ của nhiếp ảnh qua từng nhịp điệu của cuộc sống thời chiến hòa với những cảm xúc của nhà nhiếp ảnh đã làm cho người ta hình dung ra không những sự khốc liệt của cuộc chiến với mùi cay nồng của thuốc súng nơi chiến trường mà còn kể câu chuyện về những con người trong cuộc chiến với sự đa chiều, với sự rạch ròi về tình yêu, về nghĩa vụ cũng như sự hy sinh thầm lặng của cả một dân tộc để tìm ra chân lý, tìm đến hòa bình. Với khoảng lặng trước hòa bình của ông, chúng ta dễ dàng cảm nhận được sự khốc liệt của cuộc sống trong chiến tranh với những gian khổ, hy sinh, mất mát của con người…, từ những cái nhìn bình thản của con người trước cái chết, sức chịu đựng, cách vượt qua gian khó, là tình yêu, là nỗi nhớ và khát vọng trước lúc giang sơn được thu về một mối ngày 30/4/1975.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2015)