Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo - Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật

Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo là nghệ sỹ tạo hình đầu tiên thuộc thế hệ kháng chiến chống Mỹ cứu nước được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (năm 2016). Ông sinh ngày 25 tháng 5 năm 1941, quê quán huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa.

Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo

Cùng khóa với Lê Đình Quỳ, Hứa Tử Hoài, Nguyễn Văn Quế, Trần Tuy… năm 1959, ông học Khoa Điêu khắc trường Trung cấp Mỹ thuật Công nghiệp khóa I (1959 - 1963). Sau khi tốt nghiệp, ông được phân công về công tác tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam mới được thành lập. Vừa làm công tác tại Bảo tàng ông vừa tham gia sáng tác các cuộc thi về điêu khắc và giải thưởng đầu tiên mà ông nhận được đó là mẫu tượng Bất khuất trong cuộc thi do Hà Nội tổ chức năm 1964. Tiếp đó, sáng tác tác phẩm Canh trời tham gia Triển lãm Mùa xuân năm 1967, báo hiệu khả năng điêu khắc bởi sự giản dị về khối hình và có độ rung cảm bước đầu tạo nên một diện mạo Tạ Quang Bạo.

Năm 1966, Tạ Quang Bạo được cử đi học tại Khoa Điêu khắc, Trường Cao đẳng Mỹ thuật Công nghiệp, khóa 1966 - 1971. Vào thời kỳ đó, nhà trường sơ tán tại làng Vát, huyện Hiệp Hòa, Bắc Giang. Sau khi tốt nghiệp, ông trở về tiếp tục công tác lại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Năm 1971, Tạ Quang Bạo nhập ngũ, sau một thời gian huấn luyện ở miền Bắc, ông đi vào chiến trường Khu V, làm họa sỹ của Đoàn Văn công Khu V, Tạp chí Quân khu. Cũng như nhiều nghệ sỹ tạo hình khác vào chiến trường, Tạ Quang Bạo vừa là người lính cầm súng, vừa là nghệ sỹ - chiến sỹ. Cho dù chiến trường ác liệt, gian khổ và thiếu thốn, ông vẫn hăng say hoạt động mỹ thuật phục vụ những yêu cầu của Đoàn Văn công, vừa ghi chép thực tế qua các kí họa và suy nghĩ để xây dựng những tác phẩm điêu khắc trong tương lai, đặc biệt là hình tượng về những bà mẹ, những chiến sỹ giải phóng anh hùng đã làm nên những chiến công.

Tượng đài Chiến thắng Quế Sơn tại Quảng Nam.Tác giả: Tạ Quang Bạo

Tượng đài Chiến thắng Sông Lô, tại Phú Thọ. Tác giả: Tạ Quang Bạo. Ảnh: Hoàng Hoa Cương

Sau năm 1975, miền Nam được hoàn toàn giải phóng, nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo mới có điều kiện để sáng tác điêu khắc. Tạ Quang Bạo đã được Bộ Tư lệnh Quân Khu V giao sáng tác mẫu tượng đài Chiến thắng, mẫu tượng đã được duyệt và xây dựng tại Bảo tàng Bộ Chỉ huy Quân sự TP. Đà Nẵng với chất liệu xi măng và chiều cao 12m, có thể nói vào thời kí đó, đây là một tượng đài có kích thước lớn mà trước đây chưa được thực hiện. Tiếp đó, ông sáng tác và xây dựng tượng đài Nam nữ dân quân Xã Cảnh Thụy, Bắc Giang có chiều cao 3m với chất liệu Bê tông cốt thép, là một loại chất liệu phổ biến được sử dựng để xây dựng tượng đài trong thời kì này.

Năm 1976, Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo chuyển công tác về Xưởng Mỹ thuật Quân đội và sau đó được bổ nhiệm làm Phó Giám đốc Xưởng. Năm 1985, Xưởng Mỹ thuật Quân đội giải thể, ông chuyển công tác về làm Họa sỹ Trưởng Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam (1985 - 1992) và về hưu năm 1995.

Trong điều kiện thuận lợi, Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo đã có nhiều tác phẩm tượng đài và tượng tròn, tiêu biểu là tác phẩm Đảo tiền tiêu, đồng gò, cao 2m được tặng Giải A Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc, năm 1980. Đây là một tác phẩm về đề tài Chiến sỹ Hải quân được sáng tác theo một phong cách mới so với các tác phẩm tượng tròn trước đó. Tác phẩm này đã đưa ông vào vị trí những nhà điêu khắc có tên tuổi và được mến mộ.

Từ sau ngày giải phóng miền Nam đến nay, nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo đã dành nhiều thời gian cho sáng tác và xây dựng tượng đài. Tượng đài của ông đã có mặt ở nhiều tỉnh, thành trong cả nước từ Bắc vào Nam với các chất liệu bê tông, đá, đồng. Có thể kể tới các tác phẩm như: Tượng đài Chiến thắng Sông Lô, chất liệu bê tông, cột biểu tượng cao 26m, nhóm tượng cao 7m, dựng năm 1982, đặt tại Núi Đồn, Đoan Hùng, Phú Thọ; tượng đài và phù điêu Tưởng niệm Noọng Nhai, năm 1999, đặt tại xã Thanh Xương, Điện Biên, tỉnh Điện Biên; tượng đài Ngời sáng Quê hương tại Nghĩa trang Liệt sỹ Quốc gia Đường 9, năm 1997, đặt tại Km số 6, Quốc lộ 9, Phường 4, Thị xã Đông Hà, tỉnh Quảng Trị; tượng đài Chiến thắng Quế Sơn, chất liệu Bê tông, đặt tại xã Cấm Dơi, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam; tượng đài Chiến thắng Nha Trang, năm 2004, đặt tại Công viên 2/4, TP. Nha Trang, Khánh Hòa; tượng đài 23 tháng 10, chất liệu Đá Granit, năm 2000, đặt tại Công viên 23 tháng 10, TP. Nha Trang, Khánh Hòa; Đài Liệt sỹ Đắc Lắc, đặt tại TP. Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắc Lắc; tượng đài Bác Hồ với các cháu thiếu nhi Tây Nguyên, năm 2001, đặt tại TP. Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắc Lắc; tượng đài Chiến thắng Xuân Trạch đặt tại tỉnh Vĩnh Phúc; Phù điêu tại Nghĩa trang Liệt sỹ Điện Biên Phủ đặt tại tỉnh Điện Biên; tượng đài Hò kéo pháo Điện Biên Phủ đặt tại tỉnh Điện Biên; tượng đài Hoàng Văn Thụ năm 1991 đặt tại TP. Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn; tượng đài Nghĩa trang Thanh Hóa đặt tại tỉnh Thanh Hoá; tượng đài đặt tại Nghĩa trang Liệt sỹ Việt - Lào năm 1982 tỉnh Quảng Trị; tượng đài Chiến thắng trên sông Cầu Sình năm 2009, đặt tại tỉnh Hậu Giang...

Tạ Quang Bạo, Tiếng đàn, đồng, 1980

Tạ Quang Bạo, Giao duyên, đồng, 1995

Với số lượng tượng đài đã được xây dựng, Tạ Quang Bạo là tác giả có năng lực sáng tạo trong những đề tài có tính hoành tráng, phần lớn là những quần thể với nhiều nhóm tượng và phù điêu có quy mô lớn về kích thước, có hình khối khoẻ khoắn với những mảng khối lớn, phát triển đa chiều, có tính khái quát, tạo được một phong cách riêng, có giá trị nghệ thuật cao, hài hòa với cảnh quan môi trường. Tất cả các tượng đài của ông sáng tác đều có chung đề tài về Chiến tranh Cách mạng và Lực lượng Vũ trang, hình tượng những người chiến sỹ, nhân dân trong hai cuộc Kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Các tượng đài đều được anh em trong giới đánh giá cao, nhiều tượng đài xuất sắc, có tính nhân văn, ý nghĩa xã hội và giáo dục, có tác dụng tốt đối với công chúng về nội dung và nghệ thuật, có ảnh hưởng đến các tác giả sau này. Có thể nói, Tạ Quang Bạo là một trong số ít những nhà điêu khắc sáng tác và xây dựng được nhiều tượng đài nhất ở Việt Nam.

Cùng với tác phẩm Điêu khắc ngoài trời, Tạ Quang Bạo đã sáng tác hàng trăm tác phẩm điêu khắc tượng tròn với các chất liệu khác nhau, tham gia nhiều Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc, Triển lãm 10 năm Điêu khắc Toàn quốc, Triển lãm Mỹ thuật về đề tài Lực lượng Vũ trang và Chiến tranh Cách mạng. Ta có thể kể tới các tác phẩm về đề tài Lực lượng Vũ trang và Chiến tranh Cách mạng, lịch sử tiêu biểu như Cõng đạn, Đi học chữ Bác Hồ, Mẹ Trường Sơn, Hòa bình, Dòng sông Mê Kông, Buôn Ma Thuột 1975, Mẹ Lá Chắn 1, Mẹ Lá Chắn 2, Chiến sỹ”, Hành quân qua thành phố, Hội nghị Diên Hồng... Đặc biệt là tác phẩm gò đồng Đảo tiền tiêu được tặng Giải A tại Triển lãm 10 năm Điêu khắc Toàn quốc lần thứ hai, năm 1983... Các tác phẩm này phần lớn hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam.

Bước vào thiên niên kỷ mới, Tạ Quang Bạo đã sáng tác nhiều tác phẩm tượng tròn bằng chất liệu đá, đồng với ngôn ngữ và hình khối điêu khắc hiện đại.

Ngoài các tác phẩm về đề tài Chiến tranh Cách mạng, Tạ Quang Bạo còn sáng tác nhiều đề tài khác nhau như đề tài quê hương, tình yêu, gia đình, phụ nữ, thiên nhiên… Các tác phẩm này phần lớn được sáng tác từ sau năm 1995, có ngôn ngữ điêu khắc hiện đại, tạo được ngôn ngữ riêng đầy gợi cảm với khối hình có độ căng của bề mặt, độ phản xạ của ánh sáng và chuyển động, những bố cục lồi lõm, những hình khối bất thường tạo nên một cốt cách riêng.

Ít người biết rằng, vào những năm 90, nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo còn sáng tác nhiều tác phẩm hội họa bằng các chất liệu sơn mài, sơn dầu, bột màu... tranh của ông cũng tạo được ngôn ngữ riêng cả về bố cục, xây dựng hình tượng và sử dụng màu sắc.

Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo ngoài sáng tác còn tham gia nhiều hoạt động xã hội. Năm 1977, Tạ Quang Bạo là hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam, tại Đại hội Đại biểu Toàn quốc Hội Mỹ thuật Việt Nam lần thứ II tại Hà Nội năm 1983, Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo đã được bầu làm Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa II (1983 - 1989). Ban chấp hành đã bầu ông làm Uỷ viên Hội đồng Nghệ thuật Chuyên ngành Điêu khắc, và ở những nhiệm kì sau, ông còn được tiếp tục cử làm Chủ tịch Hội đồng Nghệ thuật Chuyên ngành Điêu khắc khóa V (1999 - 2004) và khóa VI (2004 - 2009). Trong cương vị Hội đồng Nghệ thuật Chuyên ngành Điêu khắc, ông đã có nhiều đóng góp cho sự phát triển của Điêu khắc Hiện đại Việt Nam trong thời kì đổi mới.

Tượng đài Chiến thắng Nha Trang, TP Nha Trang. Tác giả: Tạ Quang Bạo

Năm 2001, Chủ tịch Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đã ký Quyết định số 611 ngày 21 tháng 8 năm 2001 tặng Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật cho các tác phẩm Tình hữu nghị Việt - Lào (buộc chỉ cổ tay) - cao 3m; tượng đài Nghĩa trang Buôn Mê Thuột, tượng đài Chiến thắng Xuân Trạch (Thu Đông 1947 - Vĩnh Phúc), tượng đài Chiến thắng Nha Trang.

Năm 2016, Chủ tịch Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đã tặng Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật cho hai tác phẩm tượng đài Chiến thắng Quế Sơn ở Quảng Nam và tượng đài Chiến thắng sông Lô đặt ở Phú Thọ.

Nhà Điêu khắc Tạ Quang Bạo là tác giả có nhiều tác phẩm, đặc biệt là các công trình điêu khắc tượng đài về đề tài Lực lượng Vũ trang và Chiến tranh Cách mạng. Với những hình khối khỏe khoắn và cấu trúc hiện đại, ông có năng lực sáng tạo trong những đề tài có tính hoành tránh. Nhiều tác phẩm, công trình của ông về kháng chiến chống Mỹ có giá trị nghệ thuật, đóng góp cho việc xây dựng những tượng đài lớn, tạo vẻ đẹp cho cảnh quan môi trường, có tác dụng tốt và nội dung về nghệ thuật với công chúng.

T.K.C (số 7/2018)