Nhiếp ảnh Việt Nam: 66 năm phát triển vẻ vang

Ngày 15/3/1953, tại chiến khu Việt Bắc, Đồi Cọ xã Điềm Mặc, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 147 thành lập Doanh nghiệp quốc gia Chiếu bóng và Chụp ảnh Việt Nam. Đây là mốc son hết sức quan trọng đánh dấu sự ra đời và định rõ hướng đi cho Nhiếp ảnh Việt Nam (NAVN) đồng thời tạo nền móng cho sự phát triển rực rỡ của Nhiếp ảnh sau này. Cũng chính từ sự kiện đó, ngày 16/12/2002, Nhà nước đã cho phép chính thức lấy ngày 15/3 hàng năm làm Ngày truyền thống của giới Nhiếp ảnh Việt Nam. 

Chủ tịch Hồ Chí Minh trên đài quan sát tại mặt trận Đông Khê (1950)

Nền Nghệ thuật Nhiếp ảnh Việt Nam bắt nguồn từ các Hội Ái hữu Nhiếp ảnh ở Hà Nội, Sài Gòn năm 1937 - 1938, bùng phát trong cách mạng Tháng Tám, toàn quốc kháng chiến, rồi phát triển rực rỡ trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Các bức ảnh tiêu biểu của Nhiếp ảnh Việt Nam trong giai đoạn này hầu hết là đề tài chiến tranh và cách mạng. Rất nhiều tác phẩm ảnh quý trở thành tư liệu vô giá, là bằng chứng lịch sử, là biểu tượng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam trước những kẻ thù tàn bạo.

Cho đến hôm nay, bao nhiêu năm đã trôi qua, vẫn nguyên vẹn hình ảnh bộ đội kéo pháo vào, ra ở Điện Biên Phủ. Đó là dấu mốc lịch sử, là những hình ảnh chân thực, mộc mạc mà mang ý nghĩa nhân văn cao cả. Hay những hình ảnh đáng nhớ như phóng sự ảnh Những khoảnh khắc để lại của Lương Nghĩa Dũng, Mười hai cô gái Ngã ba Đồng Lộc của Văn Sắc, Cầu người của Văn Thính…. Với những cái nhìn trực diện khác, tác phẩm Dưới chân anh Giải phóng của Ngọc Thông, Đánh chiếm đồn Cái Keo của Nguyễn Bỉnh Khuôl, Đánh chiếm sân bay Tân Sơn Nhất của Đinh Quang Thành… đã khắc họa cuộc chiến đấu vô cùng gian khổ và khốc liệt của dân tộc ta. Những bức ảnh Từ thần sấm xuống xe trâu của Văn Bảo, Uy thế không lực Huê Kỳ của Phan Thoan, Mẹ Suốt chèo đò, hay các bức ảnh Trạm quân y dã chiến của Võ An Khánh … và nhiều tác phẩm tiêu biểu khác đã đưa đến cho chúng ta những cảm giác sống động, hào hùng quyết liệt, vừa thân thương, ấm áp và rất đỗi tự hào về những người chiến sỹ trong công cuộc đấu tranh giải phóng và bảo vệ Tổ quốc, đó là tiêu điểm sáng chói mà các nhà nhiếp ảnh Việt Nam đã ghi lại.

Trải qua 55 ngày đêm tấn công anh dũng; ngày 7/5/1954 cứ điểm Điện Biên Phủ của Pháp đã hoàn toàn thất thủ

Công chúng vẫn còn nhớ mãi các tác phẩm Nạn đói năm 1945 của Võ An Ninh, Bác Hồ ở mặt trận Đông Khê của Vũ Năng An, Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước của Minh Trường, O du kích nhỏ của Phan Thoan, Mẹ con ngày gặp mặt của Lâm Hồng Long... Đó là hình ảnh cao đẹp, là di sản vô giá của đất nước. Và còn nhiều tác phẩm tiêu biểu khác mà các nhà nhiếp ảnh đã ghi lại, như được tạc vào lịch sử và khắc họa lên hình ảnh cuộc chiến đấu vô cùng gian khổ, anh dũng của dân tộc ta, là hình ảnh cao đẹp, đưa đến cho công chúng những cảm xúc sống động và rất hào hùng. Trong các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, một số NSNA đã anh dũng hy sinh vì Tổ quốc. Bởi thế cho nên, Đảng và Nhà nước ta đánh giá rất cao Nhiếp ảnh nước nhà, đúng như trong thư gửi đội ngũ nhiếp ảnh cả nước vào ngày 15/3/2003, nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương đã khẳng định: “Bằng sự hy sinh gian khó, lao động sáng tạo, Nhiếp ảnh Việt Nam đã để lại pho sử bằng ảnh vô cùng quý giá về cách mạng Việt Nam. Nhiều tác phẩm ảnh nghệ thuật đã đọng lại trong lòng đông đảo công chúng trong nước và bạn bè quốc tế, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc”.

Bộ đội Trung đoàn 9; sư đoàn 304 chiếm căn cứ Đầu Mầu; Quảng Trị (3/1972)

Từ 30 nhà nhiếp ảnh thời chống Pháp ở Đồi Cọ năm xưa, đến nay đã có hàng vạn người hoạt động trên các lĩnh vực nhiếp ảnh báo chí, văn hóa, thể thao, du lịch, nhiếp ảnh nghệ thuật, dịch vụ và kinh doanh ngành ảnh trên khắp mọi miền đất nước. Từ thế hệ các nhà nhiếp ảnh lão thành, các nghệ sỹ, phóng viên chiến trường và thế hệ các nhà nhiếp ảnh trong thời kỳ đổi mới đã dành trọn tâm huyết, tài năng, trí tuệ xây dựng nền Nhiếp ảnh Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Sau năm 1975, “Nhiếp ảnh Việt Nam đã tự vươn lên và khẳng định mình” - như lời nhận xét của cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh. Bước sang giai đoạn mới, giai đoạn tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đổi mới và hội nhập. Dưới ánh sáng Nghị quyết Trung ương V (khóa VIII), Chỉ thị 18/CT-TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng (khóa IX) về xây dựng một nền văn học nghệ thuật Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc và Nghị quyết 23/NQ-TW của Bộ Chính trị (khóa X) về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học nghệ thuật trong thời kỳ mới, phong trào “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” cùng với sự phát triển của công nghệ mới đã giúp NAVN tạo dựng, mở rộng và nâng cao uy tín của mình trên các lĩnh vực.

Thanh niên xung phong chiến khu Đ; Tây Ninh; dùng ván cũ của nhà kho hậu cần làm cầu bắc trên vai; chuyển thương binh vượt suối Nhum trong tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân (1968)

Trạm quân y dã chiến (1970)

Việc tạo ra tác phẩm mới và quảng bá các tác phẩm đến công chúng là nhiệm vụ trung tâm, thường xuyên, đây là vấn đề hết sức quan trọng, góp phần làm cho tâm hồn con người đẹp lên, giàu lên bởi lòng nhân ái và vị tha. Xây dựng cho con người tình yêu quê hương đất nước, góp phần tích cực vào sự nghiệp công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nước. Do vậy, các ngành, các cấp đã thường xuyên tổ chức các cuộc thi, các cuộc triển lãm ảnh. Bên cạnh cuộc thi và triển làm ảnh toàn quốc, từ năm 1987 đến nay, Liên hoan ảnh ở 8 khu vực được duy trì thường xuyên, thiết thực đưa văn hóa về cơ sở. Ngoài ra bình quân hàng năm đã có hàng trăm cuộc triển lãm cấp tỉnh, thành phố, triển lãm ảnh cá nhân, nhóm tác giả, khẳng định vai trò, vị trí của NAVN trong đời sống xã hội, trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đây chính là sứ mệnh cao cả của NAVN trước Đảng và nhân dân.

Mẹ con ngày gặp mặt

Cùng với hoạt động sáng tác và triển lãm trong nước, NAVN đã tích cực, chủ động vươn xa, hội nhập với nhiếp ảnh thế giới. Năm 1991, Hội Nghệ sỹ NAVN trở thành thành viên của Liên đoàn nhiếp ảnh nghệ thuật Quốc tế (FIAP), một tổ chức có uy tín của các nhà nhiếp ảnh trên thế giới, có thể nói đây là giai đoạn hội nhập rõ nét nhất trong tiến trình phát triển của NAVN từ trước đến nay. Nếu như nói Triển lãm VN - 96 là cuộc thi và triển lãm ảnh quốc tế đầu tiên thì những năm gần đây, triển lãm ảnh quốc tế đã được tổ chức thường niên tại Việt Nam, hai năm một lần. Trong những năm qua, ảnh Việt Nam đã xuất hiện nhiều tại các cuộc thi và triển lãm ảnh quốc tế. Hàng nghìn Huy chương Vàng, Bạc, Đồng của các nhà NAVN từ các cuộc thi ảnh quốc tế, đã mang lại vinh quang cho đất nước. Từ kết quả các cuộc thi ảnh quốc tế và quá trình hội nhập, cho đến đến hôm nay Việt Nam đã có hàng trăm người được phong các tước hiệu của Liên đoàn nhiếp ảnh nghệ thuật quốc tế (FIAP).

Tiếp thu truyền thống của Đoàn Nhiếp ảnh thuộc Hội Văn nghệ Việt Nam ở chiến khu Việt Bắc (1949), Ban liên lạc Nghệ sỹ NAVN (1958) Hội Nghệ sỹ NAVN chính thức được thành lập từ ngày 8/12/1965, với 71 hội viên sáng lập cho đến nay ta đã có hơn 1.000 hội viên với 3 thế hệ cầm máy, sinh hoạt ở hầu hết khắp các tỉnh thành trong cả nước. Hội Nghệ sỹ NAVN đã phong tặng danh hiệu Nghệ sỹ Nhiếp ảnh có cống hiến xuất sắc (ES.VAPA), Nghệ sỹ Nhiếp ảnh đặc biệt Xuất sắc (EVAPA/G), Nghệ sỹ Nhiếp ảnh xuất sắc (EVAPA), Nghệ sỹ Nhiếp ảnh danh dự (Hon VAPA), Nhà nghiên cứu lý luận phê bình nhiếp ảnh (PS.VAPA) cho hàng trăm nghệ sỹ. Các nghệ sỹ NAVN là lực lượng nòng cốt trong các hoạt động sáng tác nhiếp ảnh của nước ta.

Song song đó, ở các địa phương còn có các Hội, chi hội, phân hội Nhiếp ảnh thuộc Hội Văn học Nghệ thuật các tỉnh và một hệ thống câu lạc bộ nhiếp ảnh ở các địa phương… Đó là một lực lượng thường xuyên có mặt trong các hoạt động nhiếp ảnh từ địa phương, khu vực, quốc gia, quốc tế và thực sự là chủ thể sáng tạo, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa, phong phú hoạt động của Văn học Nghệ thuật địa phương và cả nước.

Xe tăng quân giải phóng tiến vào Dinh Độc Lập (30/4/1975)

Trình độ của các nhà nhiếp ảnh cũng ngày được nâng cao, từ năm 1999, Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh đã thành lập Khoa Nhiếp ảnh và đến năm 2001 đã chuyển lên đào tạo ở bậc Đại học. Đến nay, Trường đã đào tạo hàng trăm cử nhân nhiếp ảnh, bổ sung vào đội ngũ nhiếp ảnh những người có trình độ học vấn chuyên ngành ngang tầm với các chuyên ngành nghệ thuật khác.

Song song với việc sáng tác, triển lãm và thẩm định tác phẩm nghệ thuật, công tác Lý luận phê bình nhiếp ảnh đang khởi sắc và đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng. Công tác tuyên truyền nhiếp ảnh được đẩy mạnh, ngang tầm với sự phát triển của xã hội. Trung tâm lưu trữ và Triển lãm ảnh NAVN tại Hà Nội ra đời thể hiện sự quan tâm lớn của Đảng và Nhà nước với nhiếp ảnh, đáp ứng niềm mong mỏi của các thế hệ NAVN.

Ảnh tư liệu trong bài từ sách ảnh: Việt Nam - Cuộc đấu tranh giành độc lập, thống nhất đất nước 1930-1975

Vươn tầm cao mới. Ảnh: Ngô Thị Thu Ba

Các nhà NAVN đã hòa cùng với cả nước tham gia vào các cuộc kháng chiến bảo vệ và xây dựng đất nước. Hàng nghìn tác phẩm nhiếp ảnh xuất sắc đã được trao giải thưởng cao quý tại các cuộc thi ảnh trong nước và quốc tế, khẳng định vai trò của Nhiếp ảnh trong đời sống tinh thần của nhân dân, đồng thời xác lập vị trí của NAVN trong khu vực và trên thế giới. Chúng ta tự hào về thế hệ đi trước của phong trào NAVN, từ những ngày đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp giành thắng lợi với chiến thắng Điện Biên Phủ, cuộc chiến đấu giải phóng Miền Nam thống nhất đất nước. Trong chiến tranh, những chiến sỹ nhiếp ảnh là phóng viên báo chí đồng thời cũng là những nhân chứng lịch sử ghi lại những dấu ấn khốc liệt trên chặng đường họ đã đi qua. Nhiều người trong số họ đã ngã xuống để những tác phẩm nhiếp ảnh sống mãi với thời gian... Nhiếp ảnh  thực sự đã có những đóng góp xứng đáng cho sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc. Với những thành tích đó, nhiều nghệ sỹ nhiếp ảnh được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Độc lập và Huân chương Lao động các hạng, Bằng khen Chính phủ; 5 Nghệ sỹ Nhiếp ảnh được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đó là: Vũ Năng An, Đinh Đăng Định, Nguyễn Bá Khoản, Lâm Hồng Long, Võ An Ninh và Lương Nghĩa Dũng, 25 nhà nhiếp ảnh được tặng giải thưởng Nhà nước là Triệu Đại, Nguyễn Đình Ưu, Nguyễn Hồng Nghi, Nguyễn Tiến Lợi, Vũ Ba, Võ An Khánh, Mai Nam, Nguyễn Văn Bảo, Đinh Ngọc Thông, Hoàng Linh, Vũ Đình Hồng, Vũ Tạo, Trần Bỉnh Khuôl, Lương Nghĩa Dũng, Đoàn Công Tính, Dương Thanh Phong, Văn Sắc, Phan Thoan, Lê Minh Trường, Chu Chí Thành, Vương Khánh Hồng, Nguyễn Hữu Cấy, Hứa Thanh Kiểm, Lâm Tấn Tài và Mầu Hoàng Thiết.

Nhìn lại quãng đường 66 năm qua, chúng ta rất đỗi tự hào về truyền thống  và những bước tiến dài vượt bậc của nền nhiếp ảnh nước nhà. Vị thế của NAVN trên trường quốc tế ngày càng được nâng cao. Từ bậc tiền nhân khởi nghiệp, cho đến lớp con cháu hôm nay, đã vượt qua muôn vàn gian khổ, hy sinh để có những đóng góp xứng đáng cho sự nghiệp giành độc lập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Nhiếp ảnh Việt Nam đã tạo nên pho sử bằng ảnh vô cùng quý giá về chiến tranh chống ngoại xâm, chiến tranh vệ quốc, về đất nước, con người Việt Nam; về sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Pho sử ấy không những đã làm rạng rỡ nền NAVN, mà lớn hơn và quan trọng hơn là đã làm cho tầm vóc Việt Nam, tâm hồn Việt Nam cao lớn hơn, đẹp đẽ hơn; làm cho bản lĩnh Việt Nam được khẳng định trên trường quốc tế. Hy vọng rằng cùng với sự phát triển của đất nước, Nhiếp ảnh Việt Nam sẽ có những bứt phá ngoạn mục hơn nữa, hoàn thành sứ mệnh của mình, cùng nhân dân cả nước xây dựng Tổ quốc Việt Nam ngày càng văn minh, giàu mạnh.

T.Đ (số 3, tháng 3/2019)